Пайдоиши андозбандї ва хусусияти миллии он дар таърихи давлат ва њуќуќи тољикон

ЛЕКСИЯ АЗ ФАННИ

УЌУЌИ АНДОЗ

Исми умумї

Мавзўи 1. Пайдоиш ва инкишофи минбаъдаи андозбандї дар Тољикистон

Пайдоиши андозбандї ва хусусияти миллии он дар таърихи давлат ва њуќуќи тољикон

Дар таърихи давлат ва њуќи тољикон андоз яке аз нишонањои давлатдорї буда, ифодагарии сиёсати мустаќилона дар бахши молия мебошад. Тањлили ин масъала аз нигоњи таърихї дар асарњои мутафаккири асри XIII Насриддини Тусї «Дар молиёт» ва «Рисола дар расму оини подшоњони ќадим, тарзи гирифтани молиёт ва хирољ ва масорифи он» хеле љолиби диќќат тасвир шудааст. Ба аќидаи ў низоми андозбандї ба тавре сохта шавад, ки њолати воќеии андозсупорро ифода намояд. Иловае бар он, андоз набояд кўшиш ривољи истењсолотро бикоњад3.

Дар низоми молияи давлатии Темуриён дар асрњои XIV-XV андоз аз замин ба тариќи мол, одатан сеяки њосилро ташкил мекард, ё аз рўи масоњати замин ба тариќи пул ситонида мешуд4.

Ѓайр аз хирољи замин боз бисёр андозњои дигари иловагї вуљуд дошт, ки њам ба шакли пул ва њам ба шакли мол аз мардум меситониданд. Ба дарахтони њосилдори мевадињанда андози «сардарахтон» муќаррар гардида буд.

Андози сарикасї, ки муѓулњо љорї карда буданд, бо номи «саршумор» вуљуд дошт. Ба сабаби дуд кардан андоз мегирифтанд, ки «дудї» ном дошт. Андози «барид», яъне пўшта – «улоѓ» низ вуљуд дошт, ки дар асоси он ањолї маљбур буд ба њар чопар ё ќосид асп ёфта дињад. Яъне аз шаклњои хирољ «бечорї» номида мешуд, ки дар сохтмон ва таъмири њисору ќалъа, кофтан ва тоза кардани каналу корезњо ва ѓайра кор мефармуданд.

Дар шањрњо андозњои сирф шањрї вуљуд доштанд (дањяки ќисми молњои фурўхташаванда ситонида мешуд). Ба ѓайр аз он, њокимон бо амри худ метавонистанд шањриёнро андозњои иловагї банданд.

Меъёри расмии хирољи замин дар ањди Љониён дар асрњои XVII-XVIII мисли пешин буд (сеяки њосил) ситонида мешуд. Аммо хирољро пешакї барои чанд сол мегирифтанд ё онро зиёд мекарданд. Дар дасти заминдорони калон љамъ омадани захирањои бисёр дохилшавии хирољро ба хазинаи давлат коњиш медод5.

Дар ин давра ба ѓайр аз ин боз бољу хирољњои бевосита барои савдою њунармандї – тамѓа вуљуд дошт.

Дар исломи асри миёнагї низ истиќлолияти давлатиро дар алоќаманди бо андоз ва љамъоварии он медиданд. Аз ин рў, факењон бо назардошти меъёрњои шариат рољеъ ба ин масъала аќидањои худро изњор карданд. Доктринаи њуќуќї оиди ин масоил тарѓибгарї «закот – унсури бинои мусулмонї» ва ходими Расули Худо «касе, ки аз пардохти закот саркашї кунад, аз дин хориљ аст» мебошад.

Яке аз донишмандон ва мутафаккирони бузурги њуќуќи исломї-Абўњанифа Нўъмон ибни Собити Кўфагї, ки дар миёни халќ мо бо номи Имоми Аъзам машњур аст, дар ин бобат андешањои љолиб рондааст, ки тањлили он имрўз њам аз нигоњи илмї ва амалї барои дарки зарурати андоз ва таъинот иљтимоии он аз ањамият холї нест.

Таълимоти њуќуќии Абўњанифа серљабња буда, он масъалањои мухталифи њуќуќї, давлатї, назариявї, оилавї ва ѓайраро дар бар мегирад. Дар байни таълимоти њуќуќии ў наќши закот њамчун як намуди андоз хоса аст.

Закот маънои «покї» ва «зиёдат»-ро ифода намуда, аз молњои њалол рўёнида, дар «хазинаи давлат», яъне «байтулмол» нигоњ дошта мешавад. Таъиноти он дар дастгирии ятимон бечорагон ва инчунин њалли баъзе масоили сиёсї ифода меёбад.

Ашё ва неъматњое, ки закот дар онњо фарз аст:

1. Ашёњои ќимматбањо, мисли тилло, нуќра, пул ва ѓайра;

2. Чорпоёни хонагї, мисли шутур, гов, гўсфанд, асп ва ѓайра;

3. Матоъњои тиљоратї;

4. Зироат ва меваљот;

Нисбати неъматњои номбурда закот дар он маврид фарз мешавад, ки агар миќдори муайян бошад ва онро «нисбати том» мегўянд.

Аз молњои истифодабарии шахсї, аз ќабили хўрок ва пўшокаи зарурї, косаю табаќ, воситањои наќлия, хонањои истиќоматї, китобњои мавриди ниёз ва молњои ёфташуда закот намеситониданд.

Мувофиќи таълимоти Абўњанифа пардохти закот ба њар фарди мусалмон фарз аст, агар:

1. Озод бошад;

2. Болиѓ бошад;

3. Оќил бошад;

4. Соњибнисоб бошад (яъне молаш дар муомилот бошаду арзиши иловагї ба даст орад);

5. Як соли ќамарї бар молаш бигузарад, яъне камаш як сол молики он бошад.

Њанафиён зимни пардохти закот ниятро шарт медонистанд, яъне нияти шахс бояд пардохти закот равона шуда бошад.

Закот аз ашёњои ќимматнок, монанди тилло, нуќра ва ѓайра:

«Аз Абўњурайра ривоят аст, ки Расул (с) фармуд: Њељ соњибтилло ва нуќра (яъне соњиби тилло ва нуќра) нест, ки њаќќи он (закоташ)-ро аз он тадњия накунад, магар ин ки дар рўзи ќиёмат барояш тахтањое аз оташ сохта шуда ва дар оташи љањаннам доѓ гардида, пањлў, пешонї ва пўсташ бад-он карда мешавад ва чун сард (карда мешавад) шавад, дубора доѓ карда мешавад…». Аз ин њадис бармеояд, ки пардохти закот аз тилло ва нуќра њатмист, ба шарте ки «нисбати том», яъне миќдори муайян мављуд бошад. Нисбати тилло 20 мисоќ (воњиди вазн) ва нисоби нуќра 200 дирањм аст, ки баробар аст бо 140 мисќол ва закоти њар ду рубъи (чоряки) ушри онњо 1/40 мебошад.

Тилло: 1/40*20 мисќол =20/40=0,5 мисќол тилло

Нуќра: 1/40*200 дирњам = 200/40=5 дирњам.

Аз ин бармеояд, ки рубъи (чоряки) ушри 20 мисќол тилло, ним мисќол ва рубъи ушри 200 дирњам, 5 дирњам аст. Бинобар ин њар кассе, ки 20 мисќол тилло дорад (бо њисоби имрўза 85 грамм ва чоряки он, яъне рабъи ушрии он таќрибан 2/1 грамм мебошад) бояд ним мисќолашро барои закот пардозат. Њар кассе, ки 200 дирњам нуќра дорад (таќрибан ба 695 грамм ва рабъи ушрии он 14/8 грамм аст) бояд 5 дирњами онро пардозад.

Закот аз чорпоёни хонагї:

1) Закот аз шутур. Нисоби томи шутур аз 5 адад шурўъ мешавад. Бинобар ин, њар ки дорои 5 адад шуту рва ё бештар аз он буда ва дар як сол молики он бошад, закот бар ў фарз мегардад, ба ин тариќ:

а) Закоти 5 адад то 9 адад шутур – 1 гўсфанд аст;

б) Аз 10 то 14 адад -2 гўсфанд;

в) Аз 15 то19 адад – 3 гўсфанд;

г) Аз 20 то 24 адад – 4 гўсфанд;

ѓ) Аз 25 то 35 адад -1 шутури моддаи яксола;

д) Аз 36 то 45 адад – 1 шутури моддаи дусола;

е) Аз 46 то 60 адад – 1 шутри сесола;

ё) Аз 61 то75 адад – 1 шутури чорсола;

ж) Аз 76 то 90 адад – 2 шутури дусола;

Дата добавления: 2015-11-16