Сорт-клондар өсімдіктердің вегетативті көбейетін түрлерін жеке сұрыптау жолымен жасалады. Сорт-клон өсімдіктің біртекті вегетативті көбеюінен шыққан ұрпақ, сондықтан олар біркелкі болып келеді. Мұндай сорттар табиғи мутагенез әсерімен өзгеріске түседі. Картоптың сорт-клонына жататындар Зазерский, Скороспелка, Майкоп және басқалары.
Сортқа қойылатын өндірістік талаптар
Осы заманғы АШ өндірісі сортқа жоғарғы талаптар қояды. Олардың негізгілері мыналар:
1. Жыл сайын жоғары және тұрақты өнім берді. Сорт өнімді болуымен қатар, тыңайтқыш өсіруге және басқа агро әдістерге кеткен шығынды өз түсімімен өтеуі қажет.
2. Даму барысында ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімді болуы тиіс. Сорттар құрғақшылыққа, төмен температураға, қыстап шығу барысында қолайсыз жағдайларға (күздік және көп жылдық дақыл сорттары), төзімді болуы шарт. Бұл қасиеттер өнімнің тұрақтылығын анықтайды.
3. Аурулар мен зиянкестерді қоздырушыларға да төзімді болуы керек. Оларға комплексті түрде төзімді сорттарды шығару осы заманғы егіншілікте бірінші кезекті мәселе.
4. Механикалық баптауға икемділігі. Бұл талаптар интенсивті технология бойынша баптауға арналған сорттарға қойылады.
5. өнімнің жоғары сапасы. Сорттар себілу мақсатына қарай қажетті өнімді (балық, қант, крахмал, май, талшық) мол беруі керек.
Белгілері мен қасиеттері бойынша сорттарға қойылатын талаптар бірнеше топтарға бөлінеді:
1. Өнімділік қасиеттері мен белгілері: бір мақсаттағы дән салмағы мен өнімдік түптілігі, собық салмағы және жүгерідегі оның саны, картоп түйіндерінің саны мен оның ірілігі т.б.
2. Өсу барысында ауа райының қолайсыздығына төзімділік қасиеттері мен белгілері: мәселен құрғақшылыққа төзімділігі, өсімдіктің ылғалды тиімді пайдалану мүмкіндігі және құрғақшылық жиі болатын жерлерде тамыр жүйесінің шығымдылығы.
3. Аурулар мен зиянкестерге төзімділік қасиеттері мен белгілері. Олар өсімдіктердің-морфологиялық, биохимиялық және физиологиялық қасиеттерімен байланысты. Мәселен, бидайдың кейбір сорттарының жабық түрде гүлдеуі қара күйеге ұшырауын төмендетеді. Күнбағыс дәнінің сыртқы панцир қабаты күнбағыс күйе зиянкестеріне кедергі болады.
4. Механикалық баптау және жинауға икемділік белгілері. Жатып қалмауға төзімділік (масақты дақылдар) сабағының қысқа және мықты болуына, тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты. Бұршақтың мұртты сорттары жатып қалмайды. Жүгеріні комбайнмен жинау барысында дәннің шығын болмауы оның биітігіне байланысты, яғни бірінші собықтың биік орналасуына байланысты.
5. Алынған өнімнің жоғары сапалылығын анықтатын қасиеттер мен белгілер: жылтырлығы, белок проценті ұнның шығу, клейковинаның саны мен сапасы, бидай мен қара бидайдағы нанның шығу мөлшері мен көпсіп пісуі; крахмал мөлшері, картоптығ түйіндерінің жақсы пісуі мен дәмі, заттар мен витаминдердің мол болуы және басқалары.
Осы келтірілген топтауларды шартты түрде деп қарауға болмайды. Оны схема үлгісі ретінде қарап, осы заманғы сорттардан бойынан табылатын қасиеттері мен белгілердің күрделі комплексіне талдау жасау барысында пайдаланады. Бұлардың көпшілігі бірнеще топқа қатысты. Мәселен, сабағы қысқа да мықты масақты дақылдардың жатып қалмайтын қасиетін бір мезгілде үш топтың белгісіне жатқызуғп болады: өнімділігі, ауа райының қолайсыздығына төзімділігі және механикалық жинауға икемділік белгісі. өнімділік белгісі негізінен өсімдіктердің сыртқықолайсыз жағдайларға төзімділігі, ауруларға шалдықпайтындығы және зиянкестерге бой алдырмайтындығы сияқты қасеттерінен көрінеді.
Өсімдіктердің барлық белгілері мен қасиеттері өзара физиологиялық жағынан тығыз байланысты, олардың сипаты сыртқы әсерге байланысты көрінеді. Мұны селекцияның жұмыс кезінде, өндірістік сорттарды шығару кезінде есепке алу қажет.
Шығарылып жатқан сорттың белгілері мен қасиеттерінің нақты комплексі негізгі үш көрсеткіш бойынша анықталады:
1. болашақ сортқа арналған аймақтың топырақ – климат жағдайлары;
2. сорттың өндірісте өсірілуіне байланысты (тыңайтқыштың жоғары нормасы, суландыру т.б.) агротехникасы және механикаландыру дәрежесі;
3. дақыл бағдары және оны пайдалану (жүгеріде дәндік немесе сүрлемдік, арпада сыра қайнату мен мал азықтық, картоптың асханалық және техникалық, тағы басқа бағыттарда).
Барлық дақылдар үшін селекциялық жұмыстар программасында нақты жағдайда өсіру және өндіріс талаптарына сәйкес шығарылатын сорттардың моделдері жасалған.
Сорттың икемділігі сыртқы ортаның күрт өзгеру жағдайына биологиялық икемділігімен, ауа райының қолайлы және қолайсыз жағдайларында жоғары агротехника фонында мол өнім беру икемімен сипатталады. Экологиялық жағынан орта мерзімде пісетін сорттар мен будандар икемді. Дәнді дақылдардың экологиялық жағынан икемділігінің маңызды көрсеткіші – 1000 дәннің салмағы. Мәселен, жаздық бидайдың Мильтурум 321 сортында 1000 дәннің салмағы өте жоғары (26-дан 32г-ға дейін) болды. Басқа аудандарға себу кезінде бұл көрсеткіш күрт төмендеді: Башкирияда – 20-21, Орталық қара топырақты аймақта – 21-22г болды. Жаздық бидайдың танымал сорттарының ішінен Лютесценс 62 сортының 1000 дәнінің салмағы көп өзгеріске түспеді. Осыған орай ол жаздық бидай сорттарының ішінде егіс көлемі жағынан бірінші орында.
Повольжие, Заурал, Сібір және Солтүстік Қазақстанның үлкен егіс көлемінде себілетін жаздық бидайдың Саратов 29 сорты өте икемді сорттар қатарына жатады. Бұл сорт суды аз пайдаланады және тамыр жүйесі сіңірімділік қасиетімен сипатталады. Оның фотосинтетикалық қабілеті өте жоғары.
Жаздық бидайдың Харьков 46, жүгері буданы Буковинский 2, картоптың Лорх сорттары икемділігі жоғары сорттардың классикалық үлгісіне жатады.
Кейбір сорттардың кең көлемде себілуі олардың сапасы жоғары, икемділік қасиеттерімен ғана емес, кейбір топырақ-климат аймақтарында селекциялық жұмыс жеткіліксіз жүргізілгендіктен, сол жерлерге икемді сорттардың жоқтығынан. Мәселен, Оңтүстік-Шығыс (Саратов қ.) АШ институтының ғалымдары шығарған көп таралған жаздық бидай сорттары Батыс Сібірде, Солтүстік Қазақстанда жақсы жерсініп, мол өнім беруде. Дегенмен, кейінгі уақытқа дейін, бұл аймақтарда шығарылған өзінің сорттары аз. Демек, бұл селекциялық жұмыстардың жеткіліксіз дәрежеде жүргізілгенін көрсетеді. Батыс Сібірдің және Солтүстік Қазақстанның климат жағдайы Поволжьеден айтарлықтай өзгеше, сондықтан бұл аудандарда жеткілікті жерге бейімделген өздерінің сорттарын шығару қажет.
Барлық сорттар экологиялық бейнесі жағынан толық сипатталып, сұрыпталу бейімі және шығару мақсатына қарай нақты экологиялық жағдайда өз ролін атқарады. Н.Борлаугтың жұмысы көрсеткендей жоғары өнімді, икемді, жоғары экологиялық бейімі бар сорттар күн ұзақтығына сезімтал болмауы тиіс. Мұндай сорттарды шығару үшін бір будан популяциясының әр түрлі ұрпақ өкілдерінен сұрыптау – күзде қысқа күн болатын теңіз деңгейінде, ал жазда теңіз деңгейінен 2500 метр биіктікте күн ұзарған таулы аудандарда жүргізіледі.
5. Бастапқы материал түрлері және оларды алу тәсілі
Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, селекциялық жұмыста табысқа жету бастапқы материалды сұрыптаудан басталады.
Селекцияда бастапқы материал деп, жаңа сорттарды шығару үшін пайдаланылатын өсімдіктердің мәдени және жабайы формаларын айтады.
Бастапқы материал ретінде мыналар пайдаланылады:
1. табиғатта кездесетін өсімдіктердің сан алуан формалары мен сорттары;
2. селекция процесінде будандастыру жолымен және түрлі сыртқы жағдайлардың жасанды әрекетімен жасалған бастапқы материал болуы мүмкін.
Осы заманғы селекцияда бастапқы материал алу үшін қолданылатын негізгі түрлері мен тәсілдері мынадай болып келеді:
І. Табиғи популяция. Оған өсімдіктердің жабайы өсетін формалары, мәдени өсімдіктердің жергілікті сорттары және АШ-ғы өсімдіктерінің әлемдік коллекциясындағы үлгілер.
ІІ. Будан популяциясы. Бұл тәсілдің екі түрі бар:
1) бір түрдегі сорттар мен формаларды тозаңдандыру арқылы алынған ішкі түрі; 2) өсімдіктердің әр түрлері және тектерін тозаңдандыру арқылы алынғандар (түраралық және туысаралық).
ІІІ. Өздігінен тозаңданатын линиялар(инцухт линия). Өсімдіктердің айқас тозаңдануы селекция ісіндегі бастапқы материал алудың көзі болып табылады. Олар өсімдіктерді көп рет ықтиярсыз өздігінен тозаңдандыру арқылы алынады. Үздік линиялар өзара немесе гетерозистік будан алуға арналған сорттар мен тозаңдандырылып, нәтижеде бір жыл пайдаланылатын будан тұқымы шығарылады. Өздігінен тозаңдану негізінде алынған будандар кәдімгі будан сорттарына қарағанда жыл сайын қайта өндіруді қажет етеді.
ІҮ. Жасанды мутация және полиплоид формалары. Бастапқы материалдың бұл түрі өсімдіктерге радиация, химиялық заттар, температура және басқа мутаген құралдарын пайдалану жолымен жасалады.
Селекцияның даму тарихында және осы уақытқа дейінгі бастапқы материалдардың алуан түрлерінің маңызы біркелкі емес. Көптеген ғасырлар бойы оның бір ғана түрінің табиғи популяциясы болды. Кейіннен генетика будан қолдануды теориялық жағынан негіздеді. Практикалық селекцияда бұл тәсілді пайдалану бұрынғы КСРО-да 20-шы жж. басталды. 30-шы жылдардан бастап, будандастыру бастапқы материалдар жасаудың әдісі ретінде қолданылып келеді. Қазіргі уақытта ішкі түрлік будан барлық дақылдармен жүргізілетін жұмыстардың негізгі әдісі болып табылды. Алыс буданның үлкен қиындықтарына қарамастан, бұл әдіс бірқатар АШ-ғы дақылдарының селекциясына да бастапқы материал алу үшін қолданылады.
Мутация және полиплоид формалары – бастапқы материал алудың жаңа көздері болып табылады. Оны қолдану жыл сайын өріс алып, кейбір дақылдармен жүргізілген жұмыс бағалы нәтижелер беруде.
Шет аудандық бастапқы материал, оның селекция үшін маңызы
Жергілікті сорттар өте бағалы болғанымен олар бастапқы материал алудың дара көзі болып табылмайды. Экологиялық бейімділігіне қарамастан бұл сорттарда жаңа селекциялық сорт шығаруға қажетті қасиеттер бола бермейді. АШ-ғы өндірісінің талаптарына толық жауап беретін сорттар шығару үшін, басқа елдердегі және континенттердегі шет аудандық бастапқы материалдарды селекциялық жұмысқа пайдалану қажет.
Бірқатар елдердегі егіншілік тәжірибесі көрсеткендей мәдени дақылдардың шет аудандық сорттар материалын пайдаланудың үлкен маңызы бар. АҚШ және Канададағы бидайдың, арпаның, қара бидайдың, мал азықтық өсімдіктердің және жеміс дақылдарының бай сорттары Ресейден алынған бастапқы материалды пайдаланудың нәтижесі болып табылады. АҚШ-тың құрғақшылық аудандарында өсірілетін күздік бидайдың барлық сорттары біздің оңтүстік далалы сорттарынан шыққан бидайдың Еуропадан, Индия мен Қытайдан алынған географиялық алыс формалары Канадада, АҚШ-та және Аргентинада күздік және жаздық бидайлардың тамаша сорттарын шығаруға мүмкіндік берді. Швеция мен Франциядағы бидайдың жергілікті сорттары ағылшынның ірі масақты жоғары өнімді селекциялық сорттарымен тозаңдандыру нәтижесінде жақсы қасиеттерге ие болды.
И.В.Мичурин селекционерлер ішінде алғашқылардың бірі болып, буданның географиялық алыс формаларына назар аударды. Бұларды тозаңдандыруға пайдалана отырып, ол жеміс беретін өсімдіктердің көптеген сорттарын шығарды.
Өсімдікті жерсіндіру (интродукция)
Басқа жерде өніп шыққан өсімдік үлгілерін пайдалану өсімдікті жерсіндіруге байланысты болады.
Жерсіндіру – (лат. Introductio - енгізу) осы жергілікті жерде бұрын өспеген өсімдіктердің түрлері мен сорттарын басқа бір елден немесе облыстан әкелінгенін айтады. Жүгері, күнбағыс, картоп, темекі, мақта сияқты дақылдарды Американ Шығыс елдеріне әкеліп жерсіндірудің нәтижесінде осы елдерде жоғарыдағы дақылдар пайда болды. ал өсімдіктерді жерсіндірудегі жаңа дәуір жер шарының батыс жартысын ашуымен байланысты.
Өсімдік селекциясы үшін жерсіндірудің маңызы орасан зор.
Оның теориялық негізін Н.И.Вавилов қалады, ол бірқатар маңызды тұқым қуалаушылық заңдылықтарымен мәдени өсімдіктердің географиялық таралуын ашты. Н.И.Вавилов өсімдіктердің өзгергіштігін зерттеп, әр түрлерімен өсуінде тұқым қуалаушылық көптеген туыстас ұқсас белгілері бар екендігін дәлелдеп берді. Мысалы, қоңырбас (мятликовые – астық тұқымдас) өсімдіктерінде қылтанақты және қылтанақсыз масақтар (шашақ басты), олардың ішінде әр түрлі масақты, дәннің ақ, қызыл, қара және көк түрлері кездеседі, дәннің дөңгеленген үлгісі тары мен қонақ жүгеріде ғана емес, бидайықтан басқа барлық туыстастарынан табылған.
Паралельді өзгергіштік қатарларының ұқсастығы морфологиялық белгілері бойынша ғана танылып отырған жоқ, сонымен бірге шаруашылық-биологиялық қасиеті бойынша да танылуда. Мұның нақты селекция үшін маңызы ерекше зор.
1920 ж. Саратовта болған селекционерлердің ІІІ-съезінде Н.И.Вавилов, тұқым қуалаушы өзгергіштігіндегі гомологиялық қатары заңдарын қалыптастырды. Осыған байланысты өсімдік түрлерінің жақындығы тұқым қуалаушылық өзгерісі ұқсас қатарларын соншалықты дәлділікпен білдіреді, бар түрінің шеңберінде үлгі қатарын білу арқылы басқа да түрлері мен туыстарының болуын белгілеуге болатынын дәлелдеп берді. Бұл заң селекционерлерге өсімдік түрлерінің өсуінің бүкіл генетикалық потенциалын толық анықтауға мүмкіндік береді.
Н.И.Вавиловтың еңбектері өсімдіктердің әр түрлілік түрі барлық жерде бір қалыпты орналаспайтындығын білдіреді. Жер шарының бірқатар облыстарында (Оңтүстік-Шығыс Қытай, Үнді, Оңтүстік Батыс Азия, Эфиопия, Орталық және Оңтүстік Америка, Жер Орта теңіз жағалауларының елі) өсімдік түрлерінің көпшілігі орналасқан. ТМД елдерінің территориясында да, түрлері мен үлгілерінің бай жерлері өте көп (Кавказ, Орта Азияның тау бөктерлері).
Мәдени өсімдіктердің шығу орталығы және қалыптасуы
Н.И.Вавилов дүние жүзі өсімдік ресурстарын зерттеуінің нәтижесінде мәдени өсімдіктердің шығу орталығы туралы ілім жасады. Ол жер шарында мәдени өсімдіктердің әр түрлілігі мен шығуының негізі жөнінде 8 негізгі орталығын бөліп шығарды, олар: Қытай-Жапон, Үндістан, Орта Азия, Азияның алдыңғы жағы, Жерорта теңізі, Абиссина, Орталық Америка, Оңтүстік Америка. Бұл орталықтар шөл, таулы немесе үлкен сулы кеңістікке орналасқан. Олар біздіңше ежелгі АШ мәдениетінің даму орталығы болған.
Н.И.Вавиловтың 1935 ж. "Ботаникалық-географиялық селекциясының негіздері" деген мақаласында мәдени өсімдіктердің шығу орталығы жайында ілімі жарияланды. Бұрынғы Бүкіл-одақтық өсімдік шаруашылығы институтының ғалымдары Н.И.Вавиловтың теориясы негізінде селекция үшін мәдени өсімдіктердің дүние жүзілік генетикалық қорын зерттеу және оны жұмылдыру жөнінде зор жұмыс атқарды. Бұл ВАХСНИЛ академигі П.М.Жуковскийдің Н.И.Вавилов идеясын одан әрі дамытып, мәдени өсімдіктердің шығу және қалыптасу орталығын (Австралиялық, Африкалық, Еуропа-Сібірлік, Солтүстік Американдық) белгілеуіне көмек болды. Сөйтіп, П.М.Жуковский бойынша қазіргі кезде мәдени өсімдіктердің шығуы мен қалыптасуының 12 орталығы бар.
І. Қытай-Жапон орталығы. Екі генетикалық орталықтың алғашқысы Қытайлық болып саналады. Жапондық генетикалық орталық Қытайлықтың әсерінен кейін пайда болған. Бұл орталықта әр түрлі үлгілер кездеседі, олар басқа елдерде жоқ. Мұнда тары, қарақұмық, қытайбұршақ, кенеп, бұйракендір, көкеніс, эфирмайы, бояулы және дәрілік өсімдіктердің түрлері бар. Сонымен қатар бұл жалаңаш дәнді сұлы және балауызданған жүгерінің шыққан екінші орталығы болып табылады. Бұл орталықта дақылдардың 140тан астам әр түрлері топтастырылған.
Қытай орталығы жеміс түрлері жөнінен бірінші орын алады. Мұнда көптеген шырын жемістері, бамбук және басқа өсімдіктер көптеп өндіріледі. Жапондық күріш өзінің бастауын осы жерден алады. Жапония мәдени күріштің басты генетикалық екінші орталығы болып есептелінеді.
ІІ. Индонезия–Үнді-Қытай орталығы. Бұған Үнді-Қытай, Индонезия, Филиппин жарты аралдары кіреді. Мұнда күріштің жабайы тетраплоидты түрі, сондай-ақ егістік күріштің явандық түр тармағы, кокос, сағо пальмасы, манго және нандық ағаштың бастапқы генетикалық орталығы орналасқан.
ІІІ. Австралиялық орталық. Австралияда мақта өсімдігінің эндемиялық тоғыз түрі табылған. Сондықтан ол осы дақылдың Австралиялық түрінің бастапқы генетикалық орталығы болып есептелінеді. Мұнда табиғатта кездесетін әр эквалипттің 605 түрінің 500-нің бастапқы шығу орталығы, қарақаттың көптеген түрі және өсімдікті дақылдар, темекінің 21 түрі, оның ішінде осы дақылдың қауіпті переноспороз ауруына төзімділігі бар. Бұл ел беде шығатын екінші орталық болып саналады, оның егісі мұнда кең көлемді алып жатыр. Бұл аймақтан жабайы күріштің де түрлері табылған.
ІҮ. Үндістан орталығы. Бұл мәдени өсімдіктер шығатын орталықтың дүниежүзілік егіншілік даму тарихында алатын орны ерекше. Бұл күріш пен құрақ қантының отаны. Мәдени күріштің әр түрлі құрамы жөнінен дүниежүзінде ең бай орталық, осы жерден ноқат, күнжіт, кенеп, үнділік зығыр, көптеген көкеніс, эфир майы, бояу және дәрілік өсімдіктер өндіріліп шығарылған. Мұнда қонақ жүгері, мақсары және сарент қышасы сияқты дақыл түрлері жасалуының екінші орталығына айналған.
Ү. Ортаазиялық орталық. Бұған Үндістанның Солтүстік және Батыс жағы, Ауғанстан, Өзбек мемлекеттері және Батыс Тяньшань кіреді. Бұл жұмсақ бидайдың соншалықты көп түрлері өсетін орны. Бұл жерден аласа және дөңгелек дәнді бидай, дәнді бұршақтылардың – маңызды түрлері – бұршақ, жасымық, ноғатық, нұт, бадана өседі. Мұнымен бірге көптеген майлы өсімдіктер – қына, зығыр, кориандр, сәбіз, пияз, сарымсақ сияқтылар өседі.
ҮІ. Азияның ілгері орталық жағы. Бұл кең өлке. Бұған Кіші Азия мен Аравия жарты аралы, Иран, бүкіл Кавказдың күңгей жағы, Түркменстанның таулы бөлігі кіреді.
Мұнда мәдени бидайдың түрлері мол. Әсіресе бұл жөнінде Армения ерекше көрінеді. Күнгей Кавказда жер шарында бар бидайдың 28 түрінің 18-і табылған, оның ішінде 8-і жерде кездеспейді. Triticum Z туыстасының бүкіл түр потенциалы Азияның алдыңғы жақ орталығы ауданында топтасқан. Мұнда қазіргі уақытқа дейін түр жасау процестері әлі жалғасын табуда. Бидайдың белгілі 650 түр бөлігінің 200-ден астамы Армениядан ашылған, сондай-ақ көптеген жабайы бір дәнді және екі дәнді түрлері табылған. Бұл ауданда қатты және персид бидайының да формалары кеңінен тараған. Бұл аймақтан П.М.Жуковский бидайдың бағалы түрі – Тимофеев бидайын (T.timopheevii ZhuK) тапты, ол аурулар мен зиянкестерге қарсы тұра алады. Осы түрінен көптеген татқа төзімді мексикан сорты шығарылды.
Кіші Азия мен Күңгей Кавказ – негізінен қара бидайдың отаны. Бұл арада кейбір дақылдардың Еуропада кездеспейтін түрлері өседі. Бұрынғы Бүкілодақтық егіншілік шаруашылық институтының экспедициясы қарамасақты, қызылмасақты, мүлде құрғақшылыққа төзімді, сондай-ақ өздігінен ұрықтанатын үлгілерін, жер шарының басқа бірбе-бір ауданында кездеспейтін қара бидайдың табиғи полиплоидты үлгілерін және жабайы өсімдіктің түрлерін тапты. Бұл жерде көк жоңышқа, люпин, эспарцет, сиыржоңышқа өседі. Бұл орталықта қауынның бірнеше түрі жинақталған.
ҮІІ. Жер орта теңіз орталығы. Мұнда қатты бидайдың бірқатар түр тармақтары, полба, қияқ, сиыржоңышқа, қызылша топтастырылған. Бұл аудан бидай мен дәнді бұршақтардың екінші орталығы болып саналады.
ҮІІІ. Африкандық орталық. Территория жағынан ірі. Оған автономия ретінде Абиссин генетикалық орталығы кіреді. Мұнда бидайдың ботаникалық өзіндік үлгілері топтастырылған. Қатты бидайдың бой үлгісі ерекше білінеді. Бұл орталықтан Абиссин сұлысы – эндем тетроплоид түрі табылған (2n=28). Эфиопияда(бұрынғы Абиссин) мәдени арпаның түрлері көп кездеседі. Бұрын белгісіз болған және басқа жерде кездеспеген арпаның 16 түрі өседі, оның сары, көк, қара және көкшіл дәні табылған. Эфиопиядан шыққан арпаның түрлері осы дақылдың қатерлі вирус ауруларына – аласа, сары болуына қарсы тұра алады. Шведтық ғалымдар Хагберг пен Карлсон 1968 жылы АҚШ-тағы арпаның дүниежүзілік коллекциясының ішінен СJ-3947 линиясын бөліп шығарды, оның белок құрамы (19% дейін), онда лизин құрамы жоғары (4% астам), сондай-ақ басқа да таптырмайтын амин қышқылдары бар.
Дата добавления: 2015-09-29; просмотров: 121 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |