Биогаз өндірудің кең тараған әдісі – анаэробты ашыту реактор-метатанкте немесе анаэробты бөшкелерде.
1 м3 биогаздың құрамындағы 50-80% метан және 20-50% көмір қышқыл газы бар жылу беретін өнімділігінің шамасы 10-24 МДж, бұл 0,7-0,8 кг шартты отынға тең.
Биогаздыңжану жалыны көгілдір түсті, оның құрамындағы 60-70% метан 4500-5000 ккал/м3 жылу өнімін береді, бұл шамалар бір-біріне тікелей тәуелді. Егер арнайы биогаз жағатын оттықты пайдаланса, онда жылу эффектісін 55-65%-ға көтеруге болады [23].
Биогаз – улы емес, түссіз, дәмсіз және иісі жоқ тұрақты газ.
Егер құрамына аз мөлшерде күкірт сутегі араласса, оның исі шіріген жұмыртқаның иісін береді.
Биогазды жаққанда өндірілетін энергияның мөлшері оның табиғи отынынан алынатын энергияның 90%-ын береді екен.
Биомаңызды өңдеу кезіндегі артықшылық ол өңделгеннен қалған қалдықта ауру тарататын микроорганизмдер болмайды.
Экономикалық тұрғыдан биогаз өндіру тиімді, себебі мал шаруашылық фермалардан, өсімдік қалдықтары жеткілікті деп есептегенде тұрақты сұйық масса шығып отырады.
Ауада биогазды жаққанда оның жалыны көгілдір түсті болып келеді, құрамында көмірқышқыл газы болғандықтан, оны үйде отын ретінде пайдалану қауіпсіз. Биогазды технология – экологиялық таза, қалдықсыз өнделетін, өсімдіктер мен жануарлардың органикалық қалдықтарын залалсыздандыратын жаңа технология болып саналады.
Биодизель отыны – бұл экологиялық таза отын дизель двигательдері майына қоспа ретінде немесе толық алмастыратын отын үшін пайдаланылады. Оны өсімдік немесе жануарлардың майынан химиялық жолмен өңдеп алады.
Биодизель отыны суға түскенде өсімдіктер мен жануарларға зиян келтірмейді. Тәжірибе жүзінде оның 99%-ы 28 күнде толық биологиялық ыдырауға түседі, сондықтан ол өзендер мен көлдерді ластамайды.
Қазақстанда биоотынды өндіру мүмкіндігі. Қазақстанның ауыл шаруашылығында жылына жиналатын органикалық қалдықтар 40 миллион тоннаны құрайды. Оны биогаз технологиясымен өңдей отырып, 18 миллиард куб биогаз өндіруге болады, бұл 14-15 миллион тонна шартты отынды құрайды. Қазақстанда мал өнімдерінің қалдықтары тұрақты биомаңыз энергиясын өндіретін өндіріс болып табылады [25].
Қазірдің өзінде елімізде мал қалдықтарынан қалған өнімдерден шамамен жылына 2 миллион тонна шартты отын биогаз өндіруге болады.
Мысалы, 15 м3 биогаз жанұясында 4-5 адам бар бір үйді (60 м2), бір тәулік бойы жылумен және ыстық сумен қамтамасыз етеді.
Есеп бойынша 1 м3 биогаз – 0,4 литр керосинге, 1,6 кг көмірге; 0,4 кг бутанға немесе 2,5 кг мал қалдығының брикіне тең.
Қазақстанда биомаңыз өнімдері жеткілікті, себебі біздің елде мал шаруашылығы жақсы дамыған, сондықтан тұрақты жағдайда биогаздың көмегімен жылу немесе электр энергиясын өндіруге мүмкіндік бар.
Ғалымдардың есебі бойынша қазіргі кезде жылына бізде мал және құс шаруашылығынан кептірілген салмақта – 22,1 миллион тонна, немесе 8,6 млрд. м3 газ (ірі қарадан – 13 миллион тонна, қойдан – 6,2 миллион тонна, жылқыдан – 1 миллион тонна), өсімдік қалдықтарынан – 17,7 миллион тонна (бидайдан – 12 миллион тонна, арпадан – 6 миллион немесе 8,9 млрд. м3), бұл баламалы 14-15 миллион тонна шартты отынға немесе 12,4 миллион тонна мазутқа немесе өндіріліп отырған мұнайдың жарты көлеміне тең.
Электробиогазогенератор қондырғысының көмегімен биогаз өнімдерін өңдей отырып, жылына 35 млрд. кВт/сағат энергия өндіруге болады (бұл ауыл шаруашылығына қажетті энергияның жартысын қамтамасыз етуге жетеді) [8].
1.4 Кіші гидроэнергетика
Өзен суларының ағысы.Ағынды сулардың кинетикалық энергиясы орасан зор. Адамдар ғаламшарымыздың ірілі-ұсақты барлық өзен суларының энергиясын толық пайдаланатындай мүмкіндігі болса, онда олар 33 000 миллиард кВт/сағат электр энергиясын алған болар еді. Бірақ дүние жүзі елдері осыншама ұшан-теңіз энергияның не бары 5%-ын ғана пайдаланып отыр. Әрине, ағынды сулар, өзендер жер бетіне біркелкі таралмағаны белгілі, осыған байланысты әр елдің потенциалды гидроресурс қоры да әр түрлі. Мысалы, табиғи су энергиясы ресурстарына бай ел Норвегия мемлекеті болып табылады, оның әрбір тұрғынына ағынды судың 13 000 ватт энергиясы келеді екен, бұл көрсеткіш АҚШ-та 800, Канадада 1300 ваттан аспайды.
Негізінен атмосфералық жауын-шашыннан пайда болған өзен суларының энергиясы көбінесе олардың ағыс күшімен тығыз байланысты, яғни су ағыны артқан сайын оның энергиясы да артады. Ал су ағысының күшеюі жер бедеріне, яғни ылдиға немесе өрлігіне байланысты. Тау өзендерінің энергиясы күшті болатындығы да сондықтан. Жауын-шашынның едәуір бөлігінің мұхиттарға барып қосылуы жер бедерінің мұхиттарға барып қосылуы жер бедерінің ылдилы болып келуінен. Деректерге қарағанда, құрлықтың 800 мың шаршы километрі теңіз деңгейінен төмен, ал 150 миллион шаршы километрі теңіз бетінен жоғары жатыр. Сондықтан да барлық жылға, бұлақ, өзен сулары еңіс, яғни өзен, мұхит аңғарларына қарай ағады. Өзен суларының ағу шапшандығына қарай олардың энергия қуатының мөлшері анықталады.
Жалпы су энергиясын, әсіресе ағынды сулардың ресурстарын мейлінше мол пайдалану болашаққа энергия тапшылығын болдырмауға едәуір ықпал жасайды. Сөйтіп ғаламшарымыздың су ресурсы болашақтың бір тиімді энергия көзі болмақ [2].
Қазақстанның гидроәлеуеті айтарлықтай ауқымды және жылына шамамен 170 ТВт-ты құрайды, солардан бүгіндері жылына тек 23,5 ГВт өндіріледі (30%). Жалпы көлемде гидроэлектроэнергетиканың аздаған бірліктерінің ғана маңызы бар, олардың қуаттылығы 10 МВт-тан кем. Зерттеулердің қазіргі нәтижелері негізінде бүгіндері жалпы өндіру қуаттылығы 1868 МВт және электр энергиясын өндірудің орташа жылдық қуаттылығы 8510 ГВт болатын, кем дегенде 480 шағын гидроэлектростансалардың әлеуетті жобалары бар.
Қазақстанның негізгі гидроэнергетикалық ресурстары республиканың Шығыс және Оңтүстік-Шығыс өңірлерінде шоғырланған. Көптеген көлдеуіт оң жағалық сағалары бар Ертіс өзені, Бұқтырма, Уба, Үлбі және басқалары Шығыс Қазақстанның гидрографиялық желісінің негізін құрайды. Осы өзендер базасында республиканың негізгі гидроэлектростансалары салынған.
Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның гидроэнергетикалық ресурстарын 2 бассейнге бөлуге болады: Іле өзені мен Балқаш және Алакөл көлдерінің шығыс жағалауы. Солардың бірінің өзендері Іле Алатауынан, ал екіншісі – Жоңғар Алатауынан және Тарбағатайдан ағады.
Оңтүстік-Шығыс Қазақстан өзендерінің жалпы көлемінің (874) тек 66 немесе 7,6% гидроэлектростанция құрылысы үшін пайдалануға болады. Соның ішінде Іле өзенінің бассейні бойынша 379-дан 25 (6,6%) өзен, ал бассейннің шығыс бөлігі бойынша Балқаш көлі мен Алакөл ойпатындағы 495 өзеннің 41 (8.3%) [8].
Айтарлықтай қуаттылықтағы гидроэнергетикалық құрылыс үшін өңірдің келесідей өзендерінің болашағы бар деп саналады: Іле, Шарын, Шелек, Қаратал, Көксу, Тентек, Хоргос, Текес, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Өсек, Ақсу және Лепсі.
Іле өзенінде ірі Қапшағай ГЭС-і (364 МВт) салынған, Үлкен және Кіші Алматы өзендерінде қуаттылығы 61 МВт ГЭС сарқырамасы жұмыс істеп тұр [30].
Оңтүстік Қазақстан аумағында үш өзен жүйесінің ағысы орналасқан: Сырдария, Талас және Шу. Өлкенің жинақты потенциалды энергетикалық ресурстары 23,2 млрд. кВт/сағат көлемде деп анықталған, олардан Сырдария өзені сағасының үлесіне 43% немесе 10 млрд. кВт/с келеді екен.
Алайда Оңтүстік Қазақстанның барлық су ағыстарының республика аясында энергетикалық маңызы жоқ, олардың су ресурстары суландыру мен сумен жабдықтау үшін қолданылады.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда су-энергетикалық ресурстардың минимумы бар, олардың үлесіне барлығы шамамен 3 млрд. кВт/сағат немесе республиканың потенциалды гидроэнергетикалық ресурстарының 1,7%-ы тиесілі.
Солтүстік Қазақстандағы гидроэнергетикалық ресурстардың негізгі үлесі Ишим өзені бассейніне келеді – 950 миллион кВт/сағат, Орталық Қазақстанда – Торғай үстіртіндегі өзендер тобына – 656 миллион кВт/сағат және Теңіз және Қарасор өзендері бассейніне – 478 миллион кВт/сағат. Бұл аумақтағы өзендердің энергетикалық потенциалы төмен болғандықтан, онда Сергеев су қоймасы базасында салынған ГЭС сияқты жалпы шаруашылық мақсаттағы гидро тораптар құрамындағы қуаттылығы шағын ГЭС құрылысын ғана салуға болады. Батыс Қазақстанға Каспий теңізіне құятын өзендер кіреді (Орал, Өзен, Ембі және басқалары), олардың су-энергетикалық әлеуеті 2,8 млрд. кВт/сағат деп бағалануда және олар негізінен өнеркәсіптік сумен жабдықтау, суландыру, балық шаруашылығы және кеме қатынасы үшін қолданылады [27].
Жалпы алғанда, Қазақстандағы қазіргі күні жұмыс істейтін ГЭС қуаттылығы 2068 МВт-ты құрайды, электр энергиясының жылдық өндірілуі 8,32 млрд. кВт/сағат.
Болашақта жаңа гидроқұрылыстың нақты нысандары Қапшағай ГЭС контррегуляторы ретінде пайдаланылатын, Шарын өзеніндегі Мойнақ ГЭС (300 МВт) және Іле өзеніндегі Кербұлақ ГЭС (50 МВт) болып табылады. Сол ГЭС құрылысының мүмкіндігі мен мерзімі Оңтүстік Қазақстанның электр энергиясы бойынша дефицитін 900 миллион кВт/сағатқа азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның дефицитті аумақтарында гидроресурстарды пайдаланатын электр энергиясының жаңа көздерінің құрылысы осы аудандарды энергетикалық тұрғыдан орнығуына және олардың энергисы артық басқа аумақтардан тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді.
Елдің оңтүстік аудандарында, ағыссыз ойпаттарда минералдануы жоғары жер асты сулары көп мөлшерде жиналады. Осы табиғи резервуарлардың суларын, оларды концентрацияның биіктігі бойымен тұзды ерітіндінің белгілі-бір таралуы есебінен сұйықтық конвенциясы жойылған күн энергиясын қабылдау үшін пайдаланып, сондай-ақ тұзды кәріз суларын тұщыландырудың келешегі бар. Ұсталған күн радиациясы электр энергиясын шығарады және жылумен жабдықтау үшін төмен потенциалды жылу шығарады. Отын-энергетикалық ресурстармен салыстырғандағы гидроэнергетикалық ресурстардың маңызды ерекшелігі – олардың үздіксіз жаңғыртылатыны. ГЭС үшін отынға қажеттіліктің болмауы ГЭС өндіретін электр энергиясының төменгі өзіндік құнын анықтайды. Сондықтан ГЭС құрылысына, орнатылған қуаттылықтың 1 кВт айтарлықтай қаржы салымына және құрылыс мерзімінің ұзақтығына қарамастан, аса үлкен мән берілуде және беріліп келеді, әсіресе бұл электр сыйымдылықты өндірісті орналастырумен байланысты болса.
Алайда ГЭС пайдалану тәжірибесі олардың теріс жақтарын да ашып берді. Су қоймалары өзендердің су алмасуына және өздігінен тазаруына әсер етеді. Плотиналар суда мекендеушілердің тіршілігін бұзады. Су ағысының режимінің өзгеруі дәстүрлі жайылымдық шабындықтардың жойылуына әкеп соғады, плотинаның суды тежеуі жақын маңдағы аумақтың су басып қалу қаупін тудырады. Осының барлығы сол аумақтардың экожүйелеріне әсер етері сөзсіз. Қазіргі кезде ГЭС-ке байланысты жасанды су қоймаларының қысымының жер қыртысының қабатында өтіп жатқан геологиялық үрдістерге әсері де зерттелуде.
Электр стансалардың басқа типтерімен салыстырғандағы ГЭС-тің кең танымал артықшылықтары: энергоресурстардың шығынсыз ұдайы жаңғыртылуы, жылдамдығының жоғарылығы, атмосфераны ластайтын шығарындылардың жоқтығы және отынның шығынының үнемділігі.
Нарықтық экономикаға өту отынның өзіндік құнын күрт өсіріп жіберді, соның салдарынан электр энергиясының тарифі де артты. Осының барлығы энергияның жергілікті жаңғыртылатын көздерін кеңінен пайдалынуға, атап айтқанда бұрыннан бар шағын ГЭС-ті қалпына келтіру мен жаңасын салуға деген ұмтылысты ынталандырады [8].
1.5 Теңіз және мұхит толқындарының энергиясы
Ғаламшарымызды қоршаған су айдыны 361 миллион шаршы километр аумақты алып жатыр. Бұл бүкіл жер шарының үштен екі бөлігі.
Жер бедерінің өзгеруіне, жалпы ғаламшарымыздың даму құбылысына теңіз, мұхит суларының тигізетін әсері орасан зор. Ғаламшарымызда ауа-райының қалыптасуына да осы теңіз, мұхит суларының тынымсыз қозғалысы әсер етеді.
Мұхит пен теңіз суларының көтерілуі және кері қайтуы тәуліктің әрбір 6 сағат 12 минутында бір-бірімен алмасып, қайталанып отыратын құбылыс екен. Табиғатта бұл құбылыс негізінен Ай мен Күннің тартылыс әсерінен болатын гравитациялық құбылысқа байланысты.
Міне, осылай... [2].
Дүниежүзілік мұхиттың энергия қорының зор екені белгілі, өйткені жер бетінің үштен екі бөлігін (361 миллион шаршы километр) мұхиттар мен теңіздер алып жатыр. Тынық мұхитының экваториясы 180 миллион шаршы километрды, Атлант мұхитынікі – 93 миллион шаршы километр, Үнді мұхитынікі – 75 миллион шаршы киломтр экваторияны алып жатыр. Мұхит ағыстарының кинетикалық энергиясы 1018 Дж мөлшермен бағаланады. Бірақ адамзат бұл энергияның өте аз бөлігін ғана пайдаланып келеді [8].
Дүниежүзілік мұхит энергиясының негізі – оның күн сәулесін жұту нәтижесінен туады, мұхитқа энергия тағы да космостық денелердің өзара әсерлесуінің және планетаның су маңыздары жасайтын тасқындарының нәтижесінен, сондай-ақ алыс планета тереңінен түседі.
Су және ауа массаларының қозғалысы арқасында мұхиттың энергия қоры бүкіл планетаға тасымалданады, сонымен қатар экватор мен 700 с. е. арасындағы орташа есеппен алғанда 40% жылу мұхит ағыстарымен, ал 200 солтүстік ендікте 74% энергия тасымалданады [31].
Күн сәулесінің энергиясы шамамен 2/3 мұхитқа және құрылыққа түсіп, оның бетінде көптеген өзгерістерге ұшырайды: 43%-ы жылуға түрленеді, булануға және жауын-шашын құрауға 22%-ы, өзендерге, желге, толқындарға, мұхиттағы әртүрлі ағыстарға энергия беруге 0,2%-ы жұмсалады [32].
Бүгінгі таңда теңіз суларының ретті қозғалысы сияқты табиғаттың зор құбылысы Ай мен Күннің тартылыс күшін тудыратынын біз білеміз. Тасқындық толқындардың энергетикалық потенциалы – 3 млрд. кВт-ты құрайды. Мұхит энергиясын пайдаланудың ең дұрыс әдісі бұл – тасқындық электр стансаларды салу.
1967 жылдан бастап Франциядағы Ранс өзенінің аузындағы биіктігі 13 метрдей тасқында қуаты 240 мың кВт жылдық энергия берілісі 54 мың кВт/сағ. толқындық электр станса (ТЭС) жұмыс істейді. КСРО-да инженер Л.Б. Бернштейнмен қажетті орынға қалқып сүйретілетін ЖЭС блоктарын құрастырудың қолайлы әдісі табылды. Оның идеялары 1968 жылы Мурманск жанындағы Кислая Губа елді-мекенінде салынған ЖЭС-та тексерілді. Қазіргі таңды Ақ теңізде қуаты 11,4 ГВт Мезенский ЖЭС жобасы жасалған. Сондай-ақ Дүниежүзілік мұхиттың энергетикалық ресурстарына толқын энергиясы мен температуралық градиент энергиясын жатқызуға болады. Желдік толқын энергиясы 2,7 млрд. кВт жылға бағаланады.
Мұхит зерттеушілер тобы Флорида жағалары жанындағы Гольфстрим ағысы 5 миль/сағ. екенін байқады. Бұл жылы су ағынын пайдалану идеясы өте қызықтырарлықтай болды.
Толқын энергияларын түрлендіру негіздері. Теңіз толқындарынан үлкен мөлшерде энергия алуға болады. Терең судағы толқындармен тасымалданатын қуат олардың амплитудасы мен периодының квадратына пропорционалды. Сондықтан үлкен қызығушылықты толқын бетінің бірлігінен орташа есеппен 50-ден 70 кВт/м бере алатын үлкен амплитудасы бар, ұзын периодты толқындар тудырады. Толқындық энергетикалық құрылғылардың көп мөлшері терең судағы толқындардан энергия алу үшін жасалады [8].
1.6 Жел энергиясы
Жел энергиясын қолдану ерте заманнан басталған. Сол бұрынғы уақыттағы жел энергиясын қолданудағы пайда болған жүйелер қазіргі уақыттың өзінде заманауи ғылыми деңгейде кең қолданылады. Жел энергиясының ерекшеліктері: механикалық энергия ретінде алуға болады, сонымен қатар электрлік энергия ретінде көптеген салаларда қолдануға болады (өнеркәсіптен бастап үй шаруашылығына дейін). Жел элетр энергиясын өндіретін электр құрылғылары немесе электр станциялары жеке дара немесе электр желілерімен байланыса жұмыс атқарады. Жел генераторлары қарапайым әрі орналасу үшін үлкен аумақты қажет етпейді және тәулік бойы жұмыс істей береді. Сонымен бірге жел экологилық таза әрі таусылмайтын энергия көзі болып табылады [1].
Табиғи энергия көздерінің бірі – жел энергиясы. Жел энергиясы күн энергиясы сияқты әрқашан да тұрақты энергия көздеріне жатпайды, бірақ оның өзіндік даму ерекшеліктері бар. Біріншіден, жер бетіндегі болып тұратын жел, дауыл немесе ауа қозғалыстары негізінен Күн энергиясының әсерінен пайда болатын құбылыстар. Екіншіден, желдің энергиялық қуаты және оның бағыты әрқашан да құбылып, өзгеріп тұрады. Бір жерлерде жел мүлде баяу, ал кейбір ендіктерде оның қуаты аса күшті болады. Осыларға қарағанда, ғаламшарымыздың жел энергиясының жалпы мөлшерін дәл анықтау қиын. Дегенмен кейбір ғалымдардың келтірген деректеріне қарағанда, 1 жылдың ішінде жер бетінде болып тұратын желдің жалпы қуаты 13*1012 кВт/сағатқа тең екен. Әрине, жер бетінде өте күшті сұрапыл дауылдар да болып тұрады, олардың әрқайсысының 1 тәулік ішіндегі бөлетін энергиясы 13 000 мегатонналық ядролық бомбаның жарылу кезінде бөлетін энергиясымен пара-пар. Жер бетінде осындай қуатты дауылдар тұрған кезінде миллиондаған тонна шаң-тозаң көтеріліп, оны мыңдаған километр жерге апарып тастайды. Мысалы, Африканың құм-шөлейтті ендіктерінен көтерілген миллиондаған тонна шаң-тозаң Еуропа құрлығына дейін жетеді. Осындай әртүрлі мөлшерде энергиялық қуаттарды өз бойларына дарытқан жел, дауыл ғаламшарымыздың кез-келген ендіктерінде болып тұратын табиғи құбылыс. Жел атмосфералық циркуляция процесін туғызып, ауа құрамының тазарып отыруына үлкен ықпал жасайды.
Сонымен жел – өз бойына орасан мол энергия қуатын жинаған табиғи энергия көздерінің бірі. Осындай мол, әрі тегін энергия көзін халық ертеден-ақ пайдаланған. Мысалы, жел диірмендер мен шыңырау құдықтардан су тартатын жел қондырғыларын ежелгі Египет және Таяу Шығыс елдері кеңінен пайдаланғаны белгілі.
ТМД-да жел энергиясына бай аймақтар қатарына Қазақстан, Орта Азия, Закавказье, Повольже, Молдавия, Қырым және Құлынды далалары, сондай-ақ Арктика, Камчатка, Сахалин, т.б. жерлер жатады. Осы аталған аудандарда кезінде жел энергиясы негізінен диірмендер салып, ұн, жарма тартуға пайдаланған екен.
Дегенмен желдің тегін энергиясын пайдалану көптеген елдерде әлі де өзінің практикалық маңызын жойған жоқ. Дүние жүзінің көптеген елдерінде қазірдің өзінде 600 мыңнан астам жел қондырғысы жұмыс істейді. Жел энергиясын пайдалану мамандардың есептеулеріне қарағанда өте арзан әрі тиімді, өйткені оған шығын мейлінше аз жұмсалады.
Жел энергиясы қондырғыларының бұл күнде ондаған түрлері бар, олардың жалпы қуаты онша жоғары емес, 1-15 кВт шамасында ғана. Дегенмен осындай шағын қондырғылардың өзі жел энергиясының 45-48%-ын механикалық, яғни электр энергиясына айналдыра алады.
Ғылыми болжамдарға қарағанда, көп кешікпей жел электр станциялары дүние жүзі елдерінің электр энергиясына деген қажетінің 10%-ын өтей алады.
Бұл күндері жел электр станцияларын жер бетінен едәуір биіктікке орналастыру жағы да қарастырылуда. Жер бетінен биіктеген сайын, әсіресе тропопауз қабатында, ауа ағысы ұдайы қозғалыста әрі қуаты едәуір жоғары болады. Ондай станциялар жыл бойына жұмыс жасай алады. Шетелдерде пайдаланыла бастаған тропопауза жел станцияларының қуаты 2000 кВт шамасында, ал ол 1 жылда 14-15 миллион кВт/сағат энергия өндіреді.
Жел энергиясының болашағы зор, сонымен қатар табиғатта сарқылмайтын энергия көздерінің бірі, оны тиімді пайдалану мәселесі бүгіннен бастап қолға алынуы тиіс [2].
Желдің пайда болу табиғаты. Жер қабатының беті Күн сәулесінің энергиясынан барлық жерлерінде бірдей қызбайды. Өйткені жердің беті біртекті емес: құрғақ және сулы кеңістіктер бар әрі олар бірдей кеңдікте емес, сондықтан таулы, орманды, шөлді далалар және батпақты жерлер әртүрлі температурада қызады. Күні бойы теңіз бен мұхиттың ауасы біршама салқын болады, өйткені күн энергиясының едәуір бөлігі судың булануына шығындалады немесе оған сіңіріледі, сондықтан су бетінің ауасының температурасы тәулік бойы өзгеріп отырады. Үлкен теңіз бен мұхиттың жағалауларында ауа қозғалысы тұрақты алмасымды қозғалыста болып тұрады, соның салдарынан бұл аймақтарда тұрақты жел тұрады (теңіз бризі деп атайды).
Құрғақ шөл және шөлейтті жерлердің үстінде ауа қатты қызады, тығыздығы төмендейді, мұндай аймақтарда ауа қозғалысы жоғары болады. Осының барлығы желдің пайда болуына әкеліп соғады.
Жер атмосферасының айналып келулік табиғаты инерциялық күштің нәтижесінде туындайды, ол жердің өз осінің айналуынан пайда болады. Олар әртүрлі ауа ағындарының ауытқуын түзейді.
Желдің тұру бағыты және желдің жылдамдығы сол аймақтың жер беті биіктігіне байланысты әртүрлі бағытта өзгеруі мүмкін.
Экваторға жақын жер бетінде орналасқан аймақта жел жылдамдығы едәуір жоғары. Жер бетінің 1 және 4 км биіктігінде, 300 аймақтың аралығында солтүстік және оңтүстік еңдікте бірқалыпты әуе ағындары түзіледі, оны пассат деп атайды. Орташа жылдамдығы 7-9 м/с құрайды [8].
Дата добавления: 2015-09-29; просмотров: 55 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |