Үкіметпен бағытталған күн энергиясын алғашқы қолдану энергия ағынының потенциалды деңгейі бүкіл Қазақстан аумағы бойынша 1 трлн кВт·сағатты құрады.
Фото өзгертулердің негізінде мүмкіндігі 2500 МВт жиынтық қуаттылықты құрайтын гелиоэлектрстанцияларында өндірілетін өнім шамасы жылына 2,5 млрд кВт сағатты құрайды. Қазіргі уақытта қуаттылығы 20Вт-ты құрайтын 40 000 фотоэлементтерден құралған кішігірім ықшамды батареяларды сатып алуға Қазақстан нарығының мүмкіншілігі жетеді.
Қазақстандағы гелиоэлектрстанцияларды орналастыруға ең ыңғайлы аумақтар: Арал маңы, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары [1].
1.2 Геотермалды энергия көздері
Жер қыртысының жылулық табиғаты.Геотермика («гео» - жер және «термо» - жылу грек сөзінен) ғылымы жер қыртысының және барлық жердің жылулық жағдайын, оның геологиялық құрылысына тәуелділігін, таулы жыныс құрамын, магматикалық үрдістерді және басқа бірқатар факторларды зерттейді.
Жер шарының жылулық жағдайының белгісі жердің жылу бар терең қабатындағы температуралық градиент болып табылады.
Градиентті үлкен тереңдіктегі геотермалды аймақтағы ыстық сулардың температурасының мәндерін экстрополяциялап, жер қартысының температуралық жағдайын бағалауға болады [13].
Жердің төменгі қабатында түзілетін қатты, сұйық және газ тәрізділердегі барлық табиғи түрдегі геотермалды қорды екі түрде қарастыруымызға болады:
Жер ядросының температурасы 50000С (жуық).
Жердің орташа температурасы әрбір 100 метр тереңдікте 30С-қа жоғарылайды. Осылай 20 км тереңдікте температура 700...8000С мөлшеріне көтеріледі. Геотермалды энергияның негізгі көзі жер бетіне бағытталған жер ядросының балқыған жылу ағынынан пайда болады.
Жер қыртысы астындағы таулы нәсілдерді балқытуға, магмаға айналдыруға бұл жылу жеткілікті. Магманың көп бөлігі жер астында қалып қояды және пеш тәріздес қоршаған ортаны қыздырады. Егер жер асты сулары осы жылумен кездессе, оларды қатты қыздырады, кейде 3710С-қа дейін, кейбір жерлерде, әсіресе материктердің тектоникалық плитасының жан-жағында, сондай-ақ «ыстық нүкте» деп аталатын нүктеде жер бетіне өте жақын келеді, тіпті оны геотермалды бұрғылау ұңғымаларының көмегімен табуға болады. Егер адамзат тек геотермалды энергияны қолданатын болса, жер жүзінің температурасы жарты градусқа төмендегенше 41 млн. жылдай кетеді [14].
Қазақстанның көптеген аймақтарында термалды жылу көздері кездеседі, оны сол аймақтағы тұрғын үй нысанасын жылыту үшін және жылу сорғыларын пайдалану өте тиімді.
Қазақстан жағдайындағы энергияның басқа көздеріне Жер жылуын пайдалану жатады. Сонымен 700С жылу алу, Қазақстанның көптеген аумағында тұрғын үй нысанасын жылыту үшін жылу сорғыларын қолданса жеткілікті, бұлар жылудың сол шамадағы көлемін алу 3 еседей төмен энергияны қажет етеді [15].
Геотермалды энергияның дүниежүзіндегі жағдайы. Геотермалды энергияны ең алғаш 1904 жылы Италияндық П. Джинони Конти геотермалды құрғақ бу сұйық қоймасының қолданылуымен алынды.
Бірінші АҚШ-та коммерциялық геотермалды электр стансасы электр энергияны 1960 жылдардан бастап өндіре бастады.
Жылумен қамдау үшін геотермалды энергияны қолдану Исландия, Жапония, Филиппинде, Францияда, ҚХР, Венгрия, Жаңа Зеландияда көп таралған [16].
ТМД елдерінде температурасы 100...1500С жерасты құйынды жүйелерді жасау үшін қолданылатын жылудың энергетикалық әлеуеті болжаммен 70 миллиард тонна шартты отынды құрайды.
Дегенмен оны игеру үшін жаңашыл өндіріс базасын жасауды немесе үлкен масштабтағы импорттық құрылғыларды сатып алуды талап етеді.
Бүгінгі таңда 58 мемлекет өздерінің геотермалды қор жылуын тек электр энергия өндірісіне емес, сондай-ақ жылу түрін пайдаланып отыр.
Ванна және бассейндерді ысыту үшін 42%-ы қолданылады.
Қазіргі уақытта геотермалды энергия көздерін табуға негізінде фонтан (бұрқақ) әдісі қолданылады.
Қазақстанның геотермалды әлеуеті өте үлкен. Үңгіме сағасындағы көптеген арынды көздердегі судың температурасы 40-1000С. Олардың республика аумағындағы сұйытылған қоры шартты отынның 100 млрд. тоннасын құрайды, бұл елдің мұнай мен газының жинақты қорынан асып түседі.
Геотермалды көздердің көпшілігі негізінен Батыс Қазақстанда (75,9%), Оңтүстік Қазақстанда (15,6%) және Орталық Қазақстанда (5,3%) орналасқан [17].
Орналасқан жері бойынша геотермалды сулар Іле ойпатында, Сырдария, Ертіс, Маңғышлақ-Үстірт, Шу-Сарысу, Келес және Зайсан артезиан бассейндерінде ашылған. Іле ойпаты аясында өнеркәсіптік болашағы бар, сонымен қатар Алматы және Жаркенттік артезиан бассейндерін атауға болады. Сол бассейндердің арынды, минералдануы төмен суларының температурасы 40-1000С, бұл электр энергиясын өндіру мен жылумен жабдықтаудағы өзінің артықшылығын тағы бір рет көрсетеді. Бассейндердің қоры сәйкесінше 106,5 және 216 млрд. текше м, бұл шартты отынның, шамамен 1,8 млрд. тоннасына эквивалентті [18].
Сырдария артезиан бассейнінің энергетикалық потенциалы ауқымды, қоры 470,3 млрд. текше метр және арынды сулардың температурасы 30-750С және одан жоғары.
Қазақстанның оңтүстік өңірін жылу және энергиямен жабдықтау мәселелерін шешуде Келес артезиан бассейнінің болашағы зор, оның қоры 120,5 млрд. текше метр және арынды сулардың температурасы 40-850С [19].
Әртүрлі экономикалық себептерге байланысты еліміздің геотермалды ресурстары энергия көздері ретінде әзірше жұмылдырыла қойған жоқ. Шағын көлемде олар бальнеологияда және бақшалық дақылдарды суаруда қолданылады. Алайда өздерінің потенциалды мүмкіндіктеріне қарай олардың болашағы керемет, өйткені олар міндетті түрде Батыс және Оңтүстік Қазақстан энергиясының негізгі көздері болатыны анық.
Электр энергиясын және жылуды геотермалды көздерден алу мүмкіндігі әлі күнге әлемде кең жариялана қоймаған, таулы ортада жасанды баламасын алу бойынша жаңа идеясын өмірге келтірді. Егер шикізаттың энергия көзіне айналу сатысын ескерсек, онда мұнайды, газды және көмірді өндіру мен өңдеу, уранды ыдырату тек қана жылу және атом электр станцияларының турбиналарын айналдырып, электр энергиясын шығаратын аса қызған бу түріндегі соңғы өнімді алу үшін ғана өндіріледі. Бірақ оларды өндірмесе де болады, ал аса қызған буды дайын күйінде жер асты жасанды геотермалды көздерден алуға болады [8].
Термалды энергия көздері. Термалды сулардың бірінші типі – вулканды тип жатады.
Вулканды – жаңартаулардың тесіп шығатын сулар ол термалды суларға жатады. Зерттеу тәжірибелері көрсеткендей, жаңартаулы термалының суы басым жағдайда беттік инфильтрациялы болып келеді. Гейзерлерден басқа гидротермалдардың жаңартаулы типіне кір грипондар және қазандар, булы ағындар және газды фумаролдар кіреді.
Гидротермалдар ерітілген түрде әртүрлі газдарды иеленеді: белсенді (агрессивті) көмір қышқылы сияқты көмірсулар, атом сутегі және аз белсенді – азот, метан, сутекті газдар бар.
Бүгінгі күні барлық геотермалды электростанциялар жаңашыл жаңартау аудандарында жұмыс істейді.
Екінші типі – терең платформалы шұңқырларда және тау алды иілген жерлерде шоғырланған жер асты сулары кондуктивті түрде ысиды. Олар жаңартаулы емес аймақта орналасады және нормалды геотермиялық градиенті – 30-330С/км.
Мұнай мен газға бұрғылау жұмыстарын жүргізгенде, бірнеше миллион шаршы километр ауданын алатын жүздеген жер асты термалды сулардың артезианды бассейндері табылған. Ереже бойынша, артезианды бассейндер жазық аймақтармен тау алды иілген жерлерде орналасқан, температурасы 100-1500С, 3-4 км тереңдікте.
Артезианды бассейндер таулы аймақтарда Альпы, Карпат, Қырым, Кавказ, Копет-Даг, Тнь-Шань, Памир, Гималайда бар. Бұл бассейндердің термалды сулары бағалы элементтерді шығарып алу үшін минералды шикізат ретінде қолданады.
Бұрғылаудың дамуымен 10-15 км тереңде жоғары жылу көздерін ашу – болашақтың мақсаты. Мұндай тереңдікте кейбір аудандардың температурасы 3500С және одан жоғары [20].
Геотермалды ресурстар жалпы өзінің жылуэнергетикалық мүмкіндігі мен келешегі бар аудандарда шоғырлануы бойынша алдыңғы орында. Дегенмен геотермалды энергиялардың бағаланған мөлшерін отын-энергетикалық балансқа өзгерту кезінде көптеген ғылыми-техникалық мәселелер туындайды. Ол мәселелердің шешімін табу үшін табиғи, техникалық, технологиялық, экологиялық және ең бастасы экономикалық жағдайлардың, көрсеткіштер мен параметрлердің жиынтығын есепке алу қажет.
Соңғы кездері геотермалды ресурстарды негізгі 2 топқа бөліп қарастыру қабылданған. Олар: гидрогеотермалды және петрогеотермалды. Гидрогеотермалды ресурстар – дегеніміз табиғи жылу тасығыштардың: жер асты суларының, бу немесе су мен бу қоспасының табиғи коллекторларда жинақталған геотермалды энергияның бір бөлігі. Петрогеотермалды ресурстарға жылу энергиясының су жинақтағыш жыныстары мен суды өткізбейтін тау жыныстары жатады.
Табиғи жылу тасығыштарда қолдануға жарамды барлық геотермалды энергияларды бағалау кезінде табиғатта термалды сулардың мөлшері 1%, ал петрогеотермалды ресурстардың мөлшері 99%-ды құрайтыны белгілі болды. Бірақ табиғатта көп кездесетін петрогеотермалды ресурстарды іс жүзінде қолдану үшін аса күрделі ғылыми-техникалық мәселелерді шешу керек. Сонымен қатар гидравликалық, жылу физикалық жер асты өтетін жасанды жылу шығарғыштардың (геоциркуляциялы жүйелердің, жылу қазандықтарының) экономикалық тиімді түрлерін ойластыру және жасап шығару қажет. Қазіргі уақытта АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Ресей және басқа да елдердің көптеген тәжірибелік полигондарында жүргізілген ғылыми жұмыстардың арқасында петрогеотермалды ресурстарды падалануда аздаған ілгерілеушілік байқалғанымен іс жүзінде геотермалды жылу энергетикадағы жетістіктер табиғи жылу тасығыштар, яғни термалды суларды пайдаланумен байланысты [21].
Техника мен технологияның заманауи дамыған кезеңінде, іс жүзінде геотермалды ресурстардың техникалық және экономикалық мақсатты түрде қолданылу деңгейі жылу тасығыштар қорының көлемі мен гидрогеотермалды ресурстардың негізгі мөлшеріне байланысты анықталады.
1970 жылы геотермалды электр станцияларында (ГеоЭС) орнатылған 678 МВт қуаттылық 2000 жылы 8000 МВт-қа дейін өсті. Көшбасшы елдер: АҚШ – 2228 МВт, Филиппин – 1909 МВт, Италия – 785 МВт, Мексика – 755 МВт, Индонезия – 589 МВт, (Ресей – 23 МВт). ГеоЭС-ларындағы қуаттың орташа жылдық өсуі соңғы 30 жыл бойынша 8,6%-ды құрады. Геотермалды жылу қондырғыларымен соңғы 20 жыл ішіндегі орнатылған қуаттылықтың шамасы 17 175 МВт-қа дейін ұлғайды.
Қазақстанда көптеген төмен температуралы геотермалды локальды жерлер баршылық. Ең жоғарғы температура шамасын көрсететін елімізде 2 құдық бар. 3 километрлі екі геотермалды құдық Жаркент маңында орналасқан. Геотермалды құдықтардың шамамен алғанда температурасы 960С-ты құрайды.
Арыс пен Ертіс өзендері аумақтарында орналасқан қалған қайнарлардың температурасы әдетте 550С-тан төмен болады. Кең көлемде энергиямен қамтамасыз ету мақсатында теңестірілген бұл жерлер төмен температураға ие болғандықтан геотермалды энергияны дамытуға жарамсыз.
Жүргізілген талдау көрсеткендей Қазақстанның геотермалды алаптарының тек жылумен қамсыздандыруда ғана пайдасы бар [1].
Геотермалды стансалар. Қазіргі уақытта геотермалды энергия екі негізгі бағытта қолданылады – жылумен қамдау және электр энергиясын алу.
Бірқатар технологиялар және жетілдірілген құрылғылар жылу және электр энергиясын жеке тұтынушылар және құрамдастырылған өндіріс үшін пайдаланады.
Жаңартаулы аудандарда геотермиялы станциялар тереңдігі 0,5-3 км жер астындағы табиғи ыстық су кен орнына негізделген.
Су буының орташа құрғақтық дәрежесі 0,2-0,5 және 1500-2500 кДж/кг энтальпиясы бар. Пайдаланатын ұңғыша стансаны 3-5 МВт энергиямен қамтамасыз етеді.
Табиғи буды тікелей қолданатын геотермиялық электр станса
Ең қарапайым және арзан геотермиялық электр қондырғылар қарсы қысымды бу турбиналы қондырғылардан тұрады.
Ұңғышадағы табиғи бу тікелей турбинаға беріледі, одан атмосфераға немесе құрылғыға шығады, одан бағалы химиялық заттарды аулаушыға береді. Бу турбинасына екіншілік бу немесе сеператордан алынатын буды беруге болады. Бұл қондырғы қарапайым, бағасы және пайдалану (эксплуатациялық) шығындары төмен. Ол аса үлкен емес ауданды және қосымша құрылғыларды қажет етпейді, оны қозғалмалы геотермалды электрстанциясына келтіру оңай [22].
1.3 Биомасса энергиясы
Биомаңыз энергиясының табиғаты. Жаңғыртылатын энергия көздерінің бірі – биомасса энергиясы болып табылады.
Биоөнімдерінен газ тәріздес отын алу ертедегі Қытай елінде пайда болған.
Биомаңыз термині ұғымына өсімдіктердің барлық түрі, ауылшаруашылық өнімдерінің қалдықтары, ағаш өңдеу өнеркәсіптеріндегі энергетикалық құндылығы бар қалдықтар жатады және олар отын есебінде пайдаланылады [23].
Биомаңызды 2 топқа бөлуге болады:
Бірінші топқа жататындар: өсімдіктер, микроорганизмдер, жануарлар, т.б.
Екінші топқа жататындар: биомаңыздың алғашқы өнімін өңдегеннен қалған қалдықтар және адам мен жануарлардың іс-тіршілігінен қалған өнімдер.
Бірінші және екінші топтағы биомаңыздағы қорланған энергияны техникалық тиімді отынға әртүрлі жолдармен түрлендіруге болады.
Бұқтыру және ашыту тәсілдерімен (ауыл шаруашылығындағы жануарлардың және өсімдіктердің қалдық өнімдерінен) биомаңыздан биогаз және қосымша өнімдерді (витаминдер және тыңайтқыштар) алуға болады.
Биомаңыздың экологиялық жағы өте тиімді, өсімдіктер өсу барысында күн энергиясын жұтады, ал су, көмір қышқыл газдарын бөліп шығарады және фотосинтез үдерісі кезінде көміртегін түзеді, бірақ жану үдерісі жүрген кезде керісінше оттегін жұтады, жылу, су және көмір қышқыл газдарын бөліп шығарады.
Атмосферадағы С2О және жердегі су фотосинтез үдерісі кезінде көмір сутегін түзеді, ал бұдан биомаңыз алынады. Яғни, Күн энергиясы фотосинтез үдерісі кезінде пайдаланатын өзінің химиялық күйін биомаңыз күйінде сақтайды.
Егер біз биомаңызды тиімді жағатын болсақ (химиялық энергияны босатсақ), атмосферадағы оттегі, өсімдіктердегі көміртектері реакцияға түсіп С2О және су түзеді. Бұл үдеріс тоқтаусыз қайталанып отырады, С2О қайта жаңа биомаңыз өндіруге жарамды.
Биомаңыздың органикалық отындарға қарағандағы ерекшелігі – оның қоршаған ортамен әрекеттесуі. Өсімдіктердің химилық құрамының ыдырауымен бөлінген заттар атмосфераға таралады. Органикалық отында ол керісінше жабық түрде жер астында қалады, оны жаққанша ол атмосфераға әсер етпейді.
Биомаңыз энергиясы болашақта жаңғыртылатын энергия көзі деп аталады. Бүгінгі таңда ол бірінші ретте пайдаланатын энергияның 14%-ын қамтамасыз етеді.
Бұл биомаңыз энергиясы дамыған елдерде тұратын халықтың үштен төрт бөлігін қамтамасыз ететін энергия көзі болып табылады.
Халық санының өсуі, органикалық отындардың азаюы, дамыған елдер үшін биомаңыз энергиясына деген сұранысты өсіріп отыр. Дамыған елдер үшін биомаңыз энергиясы бірінші реттегі энергияның 38%-ын қамтамасыз етеді, ал кейбір елдерде ол 99%-ды құрайды [24].
1 м3 құрғақ ағаш отында 10 ГДж (10 миллион кДж) энергия бар. 1 литр суды 1 градусқа қыздыру үшін 4,2 кДж жылу энергиясы қажет. Ал суды қайнату үшін 400 кДж энергия қажет, бұл 40 куб. сантиметр ағашты қажет етеді. Бірақ ашық ортада жану кезінде 50 есе көп жұмсалады. Оның түрлендіру тиімділігі 2%-дан аспайды [25].
Биомассаның энергиясы – бұл энергетикалық мақсатта биогаз және органикалық таза тыңайтқыштарды алумен, ауылшаруашылық қалдықтарын пайдаға асыру болып табылады. Қазақстанның ауыл шаруашылығында органикалық қалдықтардың жылдық шығымы шамамен 40 миллион тоннаны құрайды. осы қалдықтарды биогазды технологиялар бойынша өңдеу шамамен 18 миллиард текше метр биогаз алуға мүмкіндік береді, бұл шартты отынның 14-15 миллион тоннасына эквивалентті. Осы ресурстарды жартылай пайдаға асыру ауылға және қашықтағы тұтынушыларға алыстан әкелінетін отынды орталықтан жеткізуге деген сұранысты айзайтып, сондай-ақ жылу мақсатындағы электр энергиясының шығынын айтарлықтай азайтар еді [26].
Қазақстандағы энергия өндірісі үшін биомассаның тұрақты көзі мал шаруашылығы өнімдерінің қалдығы болып табылады. Мал және құс шаруашылығы қалдықтарының жылдық шығымы құрғақ салмағы бойынша – 22,1 миллион тонна немесе 8,6 млрд. текше метр газ (ірі қара малдың – 13 миллион тонна, қой – 6,2 миллион тонна, жылқы – 1 миллион тонна), өсімдік қалдықтары – 17,7 миллион тонна (бидай – 12 миллион тонна, арпа – 6 миллион немесе 8,9 млрд. текше метр), бұл шартты отынның 14-15 миллион тоннасына эквивалентті, мазуттың 12,4 миллион тоннасы немесе өндірілетін мұнай көлемінің жартысынан көбі [27].
Оларды өңдеудің арқасында шамамен жылына 2 миллион тонна шартты отын биогаз алуға болады. Осы газды электрогаз генераторларында өңдеу жыл сайын 35 млрд. кВт/сағат (энергияны жалпы тұтынудың жартысы, ауыл шаруашылығы үшін қажеттілік 19 млрд. құрағанда) және сонымен бір мезетте 44 миллион Гкал жылу энергиясын алуға мүмкіндік береді.
Егер биогазды электр энергиясының өндірісі үшін пайдаланса, оның өзіндік құны кВт/сағат үшін бар болғаны 0,025-0,075 доллар, ал дәстүрлі көздерден алынатын электр энергиясы кВт/сағат үшін 0,1-0,15 долларды құрайды. Сөйтіп биогаз 2-4 есе үнемдірек [28].
Биогазды технологиялар – бұл өңдеудің барынша тиімді, экологиялық таза, қалдықсыз тәсілі болып табылады. Тазарту, әртүрлі өсімдік және жануартекті органикалық қалдықтарды жою және зиянсыз етуден тұрады.
Қазіргі кезде әлемнің барлық дамыған және даму жолындағы елдері биомасса ерекшелігінің барын ескере отырып, биоэтанол өндірісінің өзіндік бағдарламаларын жасауда, соның ішінде Қазақстанның жақын көршілері Ресей мен Қытай да бар.
Қазақстан бұл бағытта да алдыңғы қатардан көріне алады: Қазақстан өсімдік шаруашылығының өнімдерін ең алдымен, «қатты бидайды» көптеп шығарады. Бірақ бізде жыл сайын ауыл шаруашылығы қалдықтары сабандар, күнбағыс қауыздары көп мөлшерде еш мәнсіз өртеледі, бұларды биоэтанол өндірісі үшін пайдалануға болатын еді.
Солтүстік Қазақстан облысында «Баско» компаниясы биоэтанол өндірісі бойынша зауытты салды – бұл «Биохим» өндірістік кешені. Сондай-ақ, энергетикадағы әлемдік үдерістерді ескеріп, Степногорскіде бар қуатты өндірістік базаны және биоэтанол өндірісіне арналған инфрақұрылымды пайдалануға да болады.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы өндірісінің қалдықтары энергия өндірісіне арналған биомассаның тұрақты көзі болып табылады.
Оларды өңдеудің арқасында шамамен жылына 2 миллион тонна шартты отын – биоотын алуға болады.
Орман өнеркәсібінің қалдықтары да энергияның жаңғыртылатын көздері тұрғысынан қызығушылық тудырады. Қазақстан Республикасының орман қорының жалпы өрісі 23,4 миллион гектарды құрайды, солардың ішінде орман алып жатқан алқап шамамен 12 миллион гектарды құрайды, бұл республика аумағының 4,5%-ы Ресей және Түркиядан кейінгі Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің ішінде үшінші орында.
Қазақстанның орманы үшін олардың біртекті таралмауы тән. Ағаш қорының шамамен 80%-ы елдің солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігіне келеді және бұл қордың жартысы Шығыс Қазақстан облысының қылқан жапырақты ормандары (Шығыс Қазақстан – 47%, Солтүстік Қазақстан – 18,6%, Ақмола – 11%) [29].
Сонымен қатар, биоэнергетика үшін шикізат ретінде өсімдік шаруашылығының ресурстарын да қолдануға болады. Қазақстандағы егістік алаңы 2007 жылы 18,95 миллион гектарды құраған. Қазақстандағы өңделетін алаңның негізгі бөлігін (80,1%) астықты және дәнді-бұршақты, негізінен бидай дақылдары алып жатыр.
Энергияның жаңартылатын көздерінің шикізатын алу үшін мал шаруашылығының әлеуеті де айтарлықтай. Қазақстанның мал жайылымының жалпы өрісі 188,9 миллион гектарды құрайды, соның ішінде 184,1 миллион гектары жақсартылмаған жайылым және 4,8 миллион гектары жақсартылған (2,5%). Жайылымды жерлердің өрісі бойынша Қазақстан әлемде бесінші орында тұр.
Ірі қара мал 5,7 миллион басты құрайды, қойлар мен ешкілер – 13,4 миллион бас (76%). Ірі қара мал (3,7 миллионнан астам ірі қара және 12,4 миллион қой) климаты құрғақ қуаңды жерлерде өсіріледі, ол Қазақстанның табиғи азықтық жерінің 84%-ынан астамын алып жатыр.
Биогаз өндіру технологиясы. Қазіргі кезде дүниежүзінің көптеген елдерінде биогаз өндіретін әртүрлі техникалық қондырғылар пайдалануға және жаңа жобалар жасалуда.
Шетелдерде биогаз өндіру ауылшаруашылық саласының энергетикалық теңгерісінде алдыңғы қатарлы орын алады.
Биогаз өнімі газ тәріздес, ол әртүрлі органикалық қалдықтардың ферменттерінің анаэоборлық жолмен, ау бермей өңдеудің нәтижесінен пайда болады. Одан алынған өнімнің құрамында метан (СН4) – 55-70%, көмір қышқыл газы (СО2) – 28-43% және аз мөлшерде күкіртті сутегі – (Н2S) бар.
Дата добавления: 2015-09-29; просмотров: 67 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |