4. Мәтіннен жай сөйлемдерді теріп жазып, түрлерін ажыратыңыздар.
5. Мақал-мәтелдердің мағынасын ұғып, есте сақтаңыздар.
Қыз өссе – елдің көркі,
Гүл өссе – жердің көркі.
Гүлсіз болса жер мұңды,
Күлкісіз болса ел мұңды.
Сүйген адамыңа гүліңді сыйла,
Сыйлы қонағыңа сүріңді сыйла.
БӨЖ тапсырмалары.
6. Мәтінді оқыңыздар.
Жер бетінде алуан түрлі гүлдер бар. Олардың әрқайсысының өзіне тән түр-түрі және бір-біріне ұқсамайтын иісі де болады. Әлемдегі барлық халықтар әсемдіктің белгісі гүл деп есептейді. Гүл сыйлау мәдениеттіліктің басты көрінісі деп есептелінеді.
«Сүйген адамыңа гүліңді сыйла, сыйлы қонағыңа сүріңді сыйла»,
«гүл – жердің көркі, қыз елдің көркі» деген халық даналық сөздерінде де аса зор мән бар. Әрбір гүлге байланысты айтылатын аңыздар қаншама?!
Биік таулы алқапта өсетін еңлікгүл (эдельвейс) мөлдір махаббаттың белгісі саналады. Бұл гүлді өсімдіктің латынша атауы – «леонтоподиум» - «арыстан табаны» деген ұғымды білдіреді. Шын мәнінде, бұл гүлдің сыртқы пішіні арыстан табанын көз алдыңызға елестетеді. Оның биік таулы алқапта өсетін түрі – альпі еңлікгүлі деп аталады. Тау халықтарының аңыздары бойынша қалыңдық өзіне еңлікгүлін сыйлаған жігітпен тұрмыс құрамын деп елге жар салыпты. Өйткені еңлікгүл екінің бірінің қолы жете бермейтін биік таудың шың құздарында өседі. Ал оны іздеп табу үшін жігіттен табандылық пен қаншама қажырлылықты қажет ететіндігін айтпаса да түсінікті. Қалыңдық мұндай ер жігіттің батыл әрі батыр болатынын сезген. Талайлар бұл жолда мерт болған. Ақырында бір ержүрек жігіт бар қиындықты жеңіп, гүлді сұлу қалыңдыққа алып келген кезде ол қартайып кемпір болған екен деген аңыздан көп нәрсені аңғаруға болады.
7. Сөйлемдерді аударып, жазыңыздар.
Нидерланды мемлекетінде гүл өсіруге және гүлдердің жаңа сұрыптарын сақтауға ерекше мән береді. Нидерланды гүл өсірушілері еліміздің жүрегі Астана қаласының 10 жылдық мерей тойы қарсаңында қызғалдақтың жаңа сұрпын шығарып, оған «Астана» деп атау берді. Осы гүлдің 120 000 данасын Астан қаласының гүлзарларына егу үшін арнайы сыйға тартты.
Ағымдық бақылау сұрақтары:
1. Қазақстан жерінде қызғалдақтың қанша түрі кездеседі?
2. Қызғалдақтар Отаны қай ел?
3. Қызғалдақ пиязшықтары Қазақстаннан басқа елдерге қалай тараған?
4. Неге Голландияны қызғалдақтар елі деп атайды?
Көктемнің алғашқы гүлдері туралы мәліметтер жинап, әкелу.
10-САБАҚ
Солтүстік Қазақстан аймағы
Құрмалас сөйлемдер
Мақсаты: Студенттерге еліміздің аймақтары туралы мәлімет беру арқылы елді, жерді құрметтеуге баулу, сөз байлықтарын молайту.
1. Сөздік жұмысы.
Аймақ – регион
Өңір – окрестнось
Аумақ – 1)величина, масштаб; 2)территория
Ащы – соленый
Тұщы – пресный, несоленый
Жазық – равнина, ровная гладкая местность
Қырат – холмистая местность, возвышенность
Үстірт – плато, возвышенность
2. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыздар.
Солтүстік Қазақстан аймағының құрамына Ақмола, Көкшетау, Қызылжар, Кереку Қостанай, Торғай өңірлері қарайды. Оның жалпы аумағы – 565,7 мың шаршы км. Халқы шамамен 3706,4 мың адам. Халқының орташа тығыздығы – 1шаршы км-ге 7,2 адамнан келеді.
Бұл аймақтың жер бедері, негізінен, жазық болып келгендіктен, егін егуге қолайлы. Жері ойпаңды, сондықтан онда тұщы да, ащы да көлдер көп кездеседі.
Климаты Батыс Сібір табиғатына ұқсас. Жазы қоңыр салқын, қысы айтарлықтай суық, әйтсе де дәнді дақылдар мен бұршақ тұқымдастардың, көкөніс, бақша дақылдарының пісіп жетілуіне толық жағдай бар.
Ақмола өңірі Солтүстік Қазақстан аймағының оңтүстік бөлігіндегі үлкен аумақты қамтиды. Батысында Қостанай, солтүстігінде Көкшетау, шығысында Кереку, оңтүстігінде Қарағанды өңірлерімен шектеседі. Бұл өңір Сарарқаның солтүстк бөлігінде орналасқан. Өңірдің батыс, орталық және шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Оңтүстік батысында Теңіз-Қорғалжын ойпаты бар. Есіл өзенінің оң қанаты Атбасар жазығымен, ал сол қанаты Теңіз жазығымен шектеседі. Өңірдегі ең ірі өзен – Есіл. Ол Сарыарқадағы Нияз тауларынан бастау алады да, Астана қаласын кесіп өтіп, ары қарай кеңейіп, баяу, бірқалыпты ағыспен Атбасар, Қызылжар қалаларына дейін жетіп біраз жерді аралайды.
Қарағандының Қарқаралы тауларынан бастау алатын Нұра өзені де бұл өңірге ерекше сән береді. Ол Қорғалжын көліне, одан соң Теңіз көліне құяды. Ақмола өңірінің ең бір ерекше тоқталар мақтанышы – Қорғалжын қорығы. Мұнда аң-құстардың түрлері өте көп.
Көкше өңірі – елдің ән мен жырға қосқан әсем өңірі. Оның төңірегінде қарағай мен қайыңды орманы өскен, табиғаты өте әсем Бурабай, Шортанды, Шарбақты сияқты көлдері, қыраттары, Айыртау, Аралтөбе, Үндемес, Сырымбет және Имантау атты шағын таулары бар. Ақын С.Сейфуллин табиғаттың осы сұлулығын әнге қосып, жыр етіп төккен.
Қостанай өңірі Қазақстанның қиыр солтүстік батысында орналасқан. Ол батысында Ресейдің Орынбор, Челябі, солтүстігінде Қорған жерімен шектессе, шығысында Қызылжар, Көкшетау, Ақмола өңірлерімен, оңтүстік шығысында Қарағанды, оңтүстік батысында Ақтөбе, Торғай өңірлерімен шектеседі. Қостанай өңірінің жер қойнауы пайдалы қазбаларға бай.
Бұл өңірде қар аз түседі, сондықтан қара суық ұзақ болып тұрады. Жазы өте ыстық. Өңірде өзендер мен көлдер өте көп. Наурызым қорығы – Қостанай өңірінің зор мақтанышы.
Торғай өңірі Торғай үстірті мен Оңтүстік Торғай жазығына орналасқан. Қысы суық, жазы ыстық болып келеді. Бұл өңірде негізінен өсімдіктердің түрлері аз болғанымен ойпатты жерлерінде сексеуілдер көп өседі.
Кереку өңірі қазіргі Павлодар облысы аумағымен сәйкес келеді. Ол Ресейдің Новосибир, Омбы облыстарымен, Алтай өлкесімен, Қазақстанның өз ішінде Қарағанды, Ақмола, Көкшетау және Семей өңірлерімен шектеседі. Өңірде үш қала, 10 аудан 553 ауыл бар. Ертіс өзенінің 750 километрі осы Кереку өңірімен өтеді. Табиғаты ауылшаруашылығын өркендетуге қолайлы. Жазы ыстық, қысы суық. Бұл өңір пайдалы қазба байлықтарға бай. Екібастұз бен Майкөбеде таскөмір, қоңыр көмір, Бозшакөл мен Майқайыңда мыс, полиметалл кендері бар. Табиғаты ерекше әсем. Осы өңірде республикаға танымал «Мойылды» демалыс орыны бар. Балшығының емдік қасиеті ертеден-ақ белгілі болған, сол себепті де мұнда көптеген адамдар келіп, ем қабылдайды.
Қызылжар өңірі қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы аумағымен сәйкес келеді. Ол солтүстігінде Ресейдің Түмен (Тюмень), шығысында Омбы, батысында Қорған облыстарымен, өз еліміздің Торғай, Қостанай өңірлерімен, оңтүстігінде Көкшетау өңірімен шектеседі. Қызылжар өңірінің климаты шұғыл континентті. Жазы ыстық, қысы суық. Өңір түгелдей Батыс Сібір ойпатында жатыр. Миллиондаған жылдар бұрын бұл ойпат алып теңіз болған. Құрғаққа айналған ежелгі теңіз алабының түбімен енді Тобыл, Есіл, Ертіс, Обь өзендері ағып өтіп жатыр. Өңірдің оңтүстігі жазық дала болса, солтүстік бөлігінде ормандар көп. Ормандарда қайың көп өседі, арасында қарағай мен емендер де кесдеседі.
3. Мәтіннен құрмалас сөйлемдерді табыңыздар.
Есте сақтаңыздар! Екі не одан да көп жай сөйлемнен құралып, күрделі бір ойды білдіретін сөйлемді құрмалас сөйлем дейміз. Құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен өзара мыныдай жолдармен байланысады: 1. Интонация арқылы: Жалғыз мен емес, елдің бәрі таңданды. 2. Жалғаулық шылаулар арқылы: Ол Сарыарқадағы Нияз тауларынан бастау алады да, Астана қаласын кесіп өтеді. 3. Құрмалас сөйлемнің құрамындағы алғашқы жай сөйлемнің баяндауышы тұлға жағынан тиянақсыз болғандықтан, келесі сөйлеммен құрмаласа байланысады: Өңірдің оңтүстігі жазық дала болса, солтүстігінде ормандар көп. |
4. Сөйлемдерді мәтін бойынша толықтырып, жазыңыздар.
Бұл аймақтың жер бедері.................................................. егін егуге қолайлы.
Ақмола өңірі......................................................................................... қамтиды.
Қарағандының Қарқаралы тауларынан бастау алатын...................................................................................................................................ерекше сән береді.
Ақын С.Сейфуллин........................................................қосып, жыр етіп төккен.
Қызылжар өңірінің......................... шұғыл континентті. Өңірдің оңтүстігі........................., солтүстік бөлігінде ормандар көп.
5.Берілген сөз тіркестерін пайдаланып, құрмалас сөйлемдер құраңыздар.
Жазық дала, қарағайлы ормандар, егіс алқаптары, Қызылжар өңірі, пайдалы қазбалар, жер бедері, теңіз деңгейі.
БӨЖ тапсырмалары.
6. Мәтінді оқып, аударыңыздар.
Бурабай
Жер шоқтығы атанған көрікті Көкшетаудың ең бір әсем, жанға шипалы өңірі – Бурабай. Ол – емдік қасиетімен және әсем табиғатымен халықтың жүрегінен орын алған көл. Ол Көкше тауының шығыс жақ етегінде теңіз деңгейінен 320,9 м биіктікте орналасқан. Ұзындығы – 4,5 км, ені – 3,9 км, орташа тереңдігі – 4,5 м. Көл суы жұмсақ әрі мөлдір. Ең терең тұсында да түбі көрініп жатады. Ешқайда қосылмайтын тұйық көл болғанымен, ақторта, алабұға, сазан, табан, шортан балықтар өседі. Бурабай көлін бұрынғылар Күміскөл деп атаған.
Қарағайлы, қайыңды орман, Көкшенің шоқылары, аңыз болған Жұмбақтас, біріне-бірі жақын жатқан Көкшетаудың сексен көлінің бір үзікті тізбегі – Шортанды, Үлкен шабақты, Қотыркөл, Жөкей, Бурабай болып, тұтастай осы өңірге ерекше сипат береді. Мұнда дүниенің көп еліне аты мәлім Бурабай, Оқжетпес демалыс және сауықтыру орындары бар.
Бурабай көлі – географиялық атау болса, мұндағы сауықтыру орны Бурабай курорты деп аталады. Бурабай көлінің жағасында аты аңызға айналған Абылай алаңы, Оқжетпес, Жұмбақтас, Жекебатыр деп аталатын табиғат ескерткіштері
бар. Оны көрген жан таңғалмай тұра алмайды.
7. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер.
1.Көкшетаудың ең әсем жері қалай аталады?
2.Бұрын көл қалай аталған?
3.Көкшетауда неше көл бар?
Ағымдық бақылау сұрақтары:
1.Солтүстік Қазақстан аймағына қай өңірлер кіреді?
2.Халқының орташа тығыздығы қандай?
3.Бұл аймақтың жер бедері қандай және неге қолайлы?
4.Ақмола өңіріндегі ең үлкен көл?
5.Қостанай өңірі қайда орналасқан?
6.Майкөбеде қандай көмірлер бар?
7.Қызылжар өңірінің климаты қандай?
8.Көкше өңірі туралы қазақтың қай ақынының өлеңі бар?
«Бурабай – ел мақтанышы» тақырыбына шығарма жазыңыздар.
11-САБАҚ
Оңтүстік Қазақстан аймағы
Болымды, болымсыздықтың берілуі
Мақсаты: Студенттерге еліміздің аймақтары туралы мәлімет беру арқылы елді, жерді құрметтеуге баулу, сөз байлықтарын молайту.
1. Ойтүрткі сұрақтар.
1. Қазақстан қанша аймаққа бөлінеді?
2.Қай аймақта халық жиі орналасқан?
3.Қазақстандағы ең ыстық аймақ?
4.Оңтүстік Қазақстан аймағы тіршілікке қолайлы ма?
2. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар.
Оңтүстік Қазақстан аймағына Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарының аумағы енеді. Айматың ауданы 711,1 мың шаршы километр немесе республика аумағының 26,2%-ы. Халқының саны – 5,3 млн. шамасында. Бұл Қазақстан бойынша жалпы тұрғындар санының 36,5%-ын құрайды.
Оңтүстік Қазақстан аймағында табиғат байлықтарының, соның ішінде, жер-су ресурстарының молдығы, климаттық жағдайларының тіршілікке қолайлылығы халықтың көптеп қоныстанып, ауыл шаруашылығын өркендетуіне, тағам мен жеңіл өнеркәсіпті дамытуына елеулі ықпал еткен.
Аймақта мақта, бидай, қант қызылшасы, күріш, темекі, көкеніс, жеміс-жидек секілді мәдени дақылдар өсіріледі. Ет, жүн өндіріледі. Жеңіл тағам және кен-химия өнеркәсібі басым.
Оңтүстік Қазақстан аймағы 7 климаттық атырапқа бөлінеді. 1. Балқаш-Алакөл атырабы. 2. Іле Алатауы атырабы. 3. Қаратау маңы-Қызылқұм атырабы.
4. Батыс Тянь-Шань атырабы. 5. Солтүстік Тянь-Шань атырабы.
6. Жетісу Алатауы атырабы. 7. Биік таулы атырап.
Балқаш-Алакөл атырабының қысы жылы емес әрі ұзаққа созылады. Ал Іле Алатауы атырабының жазы Балқаш-Алакөл атырабына қарағанда
2-3 градусқа салқын болады.
Қаратау маңы – Қызылқұм атырабы Қаратау қыратының түстік жағын ала орналасқан. Қысы суық болмайды және ұзаққа созылмайды.
Батыс Тянь-Шань атырабы Талас Алатауын, Өгем тауларын, Қаржантау алаптарын, Қаратаудың түстік-батыс беткейі аралықтарын қамтиды. Өзге таулы алқаптарға қарағанда мұнда жауын-шашын көбірек болады.
Солтүстік Тянь-Шань атырабы солтүстік Тянь-Шаньның таулы қыраттарын қамтиды. Қысы қатты болып келеді. Ал жауын-шашын мөлшері көп болмайды.
Жетісу Алатауы атырабы солтүстік-шығысында Жетісу қақпасы мен түстігіінде Іле ойпатының арасын қамтиды. Қысы басқа атыраптарға қарағанда суықтау болады да, жазда ылғал көп түспейді.
Биік таулы атырап аймақтағы таулардың жоғарғы бөліктерін қамтиды. Қыста бұл өңірдің температурасы Орталық Тянь-Шаньмен салыстырғанда 3-10 градусқа жылы.
3. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер.
1.Оңтүстік Қазақстан аймағында халықтың көп қоныстанып, ауыл шаруашылығы мен жеңіл және тағам өнеркәсібінің дамуының себебі не?
2.Оңтүстік Қазақстан аймағы неше атырапқа бөлінеді?
3.Жетісу Алатауы атырабының қысы жылы ма, суық па?
4.Батыс Тянь-Шань атырабы қай жерлерді қамтиды?
5.Оңтүстік аймақтың халқы Қазақстан тұрғындарының қанша пайызын құрайды?
6.Талас Алатауы мен Өгем таулары қай атырапқа жатады?
4. Мәтіннен болымды, болымсыз мағыналы сөйлемдерді тауып, жазыңыздар.
5. Берілген болымды сөйлемдерді болымсыз сөйлемдерге ауыстырыңыздар.
Балқаш-Алакөл атырабының қысы жылы. Жазы салқын болады. Жауын-шашын көбірек болады. Жетісу Алатауы Жетісу қақпасы мен Іле ойпатын қамтиды. Қататаудың қысы суық болып, ұзаққа созылады.
Есте сақтаңыздар!
Қазақ тілінде етістік түбір күйінде де (түрлі грамматикалық тұлғаларында да) қимылдың, іс-әрекеттің болғанын, болып жатқанын, болатынын білдіреді: жазды, жазып жатыр, жазады. Іс-әрекеттің болмағаны, болып жатпағаны, болмайтыны етістікке: -ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе жұрнақтарының жалғануы арқылы беріледі: жазбады, жазбаған, жазбайды; - ған,-ген,-қан,-кен жұрнақтарынан кейін жоқ с өзі тіркесуі арқылы беріледі: барған жоқ, келген жоқ, айтқан жоқ, күткен жоқ; - ған,-ген,-қан,-кен,-атын,-етін,-йтын, -ар, -ер,-р жұрнақтарынан кейін емес сөзі тіркесуі арқылы беріледі: жазған емес, көрген емес, айтқан емес, кеткен емес, баратын емес, келетін емес, оқитын емес, барар емес, берер емес, сұрар емес. |
6. Берілген сөздерді болымсыз формаға айналдырыңыз.
Әпер, дәлелде, тәрбиеле, өсір, оқы, бар, айқайла, байқа, тұр, сөйлес, кездес, бағала, әңгімелес, демал, жина, төк, ал, бер, жаз, көр, айт, сөйле, айтқан, жөнде, жүр, тазала, сат, жүгір, ойна, шық, күт, отыр.
7. Болымсыздық мағынада тұрған сөзді табыңыздар.
- Кітапты бердің бе?
- Бермедім.
- Неге?
- Ол сабақта болмады.
8. Сөйлемдерді жазып, болымды формадағы сөздердің астын сызыңыздар.
Таң атты. Барлық адамдар ұйқыдан оянды. Балалар да ерте тұрды.
Арманды апасы оятты. Бірақ ол тұрмады. Түнде ұзақ уақыт ұйықтамады. Сабаққа бармады. Қалада әсем үйлер салынды. Сен сабаққа барған жоқсың. Мен үйде болған жоқпын. Мен кітап оқыған емеспін. Сіз кітапты оқитын емессіз.
9. Берілген сөйлемдерді болымсыз сөйлемдерге айналдырыңыздар.
Ол Астанада оқиды. Мен Көкшетауға барамын. Айнұр жақсы оқиды. Алмат университетте оқыған. Айдос әскерде болған. Бүгін үйге жолдастарым келеді. Көйлек сатып алдым. Әжеме сыйлық беріп жібердім.
Автокөліктен қалып қойдым. Кеше театрға бардық. Таза ауада серуендеңдер.
Жиналысқа көп адам қатысты. Достарымды қатты сағындым. Ауылға қайтамын.
10.Қалып етістіктерінің болымсыз формада берілуіне назар аударыңыздар.
Мен үйде отырған жоқпын. Сен көшеде жүрген жоқсың. Тамақ дайындап жатқан жоқсың. Біз босқа жүрген емеспіз. Сендер ұйықтап жатқан жоқсыңдар. Ұшақты күтіп тұрған жоқсыңдар. Сөйлесіп тұрған емеспіз. Кездесіп жүрген жоқпыз. Сөйлесіп жүрген жоқсыздар. Олар барып жүрген жоқ. Сабаққа қатысып жүрген жоқ. Үйге үнемі келіп тұрған емес. Университетке түсіге дайындалып отырған жоқ.
11.Сөздікпен жұмыс.
қоныстану – распологаться, размещаться, оседать
өркендету – развивать, способствовать процветанию
беткей – склон горы, скат
қамту – охватывать
БӨЖ тапсырмалары.
12. Мәтінді оқып, аударыңыздар.
Қазақстанның көне қалалары
Қазақ жерінде көне өркениеттің айғағы ретінде көптеген қалалардың орны табылуда. Сондай қалалар қатарына Сарайшық, Сауран, Түркістан, Тараз, Отырар және т.б. қалалар.
Еуропа мен Азияны қақ бөліп жатқан Жайық өзенінің оң жағлауында орналасқан Сарайшық қаласының іргесі Алтынорда тұсында қаланған. Оны Шыңғыс ханның шөбересі Бату хан салдырған.
Сатайшық қаласында Алтын Орда сарайының бірнеші хандары мен елге танымал тұлғалар жерленген. Олар: Мөңке Темір, Тоқтай, Жәнібек, Бердібек хандар. Бұл қала біраз уақыт Қазақ хандығының батысындағы астанасы да болып есептелген. Осы қалада қазақтың әйгілі ханы Қасым хан жерленген деген болжам бар.
Қала 1580 жылғы орыс казактарының ойранынан күйреді.
Тараз – Қазақстан қалаларының ішіндегі ең ежелгі қалалардың бірі. Тараз қаласы ҮІІ ғасырда Ұлы Жібек жолының бойында орналасып, маңызды рөл атқарған. Ол туралы көптеген аңыздар мен шежірелерде айтылады.
Тараз – ортағасырлық географтар, тарихшылар, саяхатшылардың мәліметтері бойынша – түргештер, қарлуктар, қарахандар кезінде мемлекет астанасы болған. Қалада саудамен қатар, рухани мәдениет пен өркениет те дамыды.
Ақтөбе – орта ғасыр қаласының бірі. Жамбыл облысы, Шу өңірінде орналасқан. Аумағы 36 шаршы км. Алғаш рет 1947 жылы қазылған. Көне шахар үш бөліктен тұрған: бекіністен, шахирстаннан және рабаттан. Археологтардыңқазба жұмыстарының мәліметтерінде Ақтөбе қаласының Түрік, Қарлұқ, Қарахан мемлекеттері дәуірінде Ү-ХІІ ғасырларда өмір сүргені айтылады.
13. Сұрақтарға мәтін бойынша жауап беріңіздер.
1.Сарайшық қаласының іргесі қай кезде қаланған?
2.Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан ең ежелгі қаланы атаңыз.
3.Ақтөбе қаласы қай жерде орналасқан?
Ағымдық бақылау сұрақтары.
1.Оңтүстік Қазақстан аймағына қандай облыстар енеді?
2.Онтүстік Қазақстан аймағына халықтың көп қоныстанып, шаруашылық жүргізуіне не әсер етіп отыр?
Дата добавления: 2015-09-29; просмотров: 79 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |