11.Нақыл сөздерді ұғып, есте сақтаңыздар.
Табиғаттың иесі де, киесі де болады.
Туған жерді сүю – парыз,
Сүю үшін білу – парыз,
Қасиетін ұғу – парыз,
Күзетінде тұру – парыз.
12. Сөздік жұмысы:
Радиоактивті сәуле – радиоактивные лучи
Қорғасын –сивинец
Сараптама – экспертиза
Ем-дом – лечебная средства
Зиянды қылықтар – вредные привычки
13.Ойтүрткі сұрақтар.
1.Радиациялық сәуле дегеніміз не?
2.Радиацияның қандай зиянды әсері бар?
3.Семей полигонының адам денсаулығына тигізген әсері қандай болды?
14.Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар.
Жыл өткен сайын адамдардың радиоактивті сәулемен зақымдануы көбейе түсуде. Өйткені атом элекр станциялары салынып, іске қосылып жатыр. Түрлі ракеталар ұшырылып, атом бомбалары сыналуда. Олардан қаншама радиоактивті сәулелер бөлініп, адам баласына неше түрлі зиян тигізіп отыр.
Сол себепті де адамзат баласын радиациядан қорғау осы кездегі кезек күттірмейтін өзекті мәселеге айналып отыр. Адамдарды радиациядан қорғау үшін құрамында қорғасыны бар киімдер тігу қажет. Ол гамма сәулесін тұтып қалып, адам денелеріне сәулелерді өткізбейді.
Космостан келетін космостық сәулелерден іс жүзінде адам баласы қорғануға ешқандай мүмкіндігі жоқ. Ол 1000 км атмосфералық қабаттан лезде өтіп кетеді де, жер шарына түгелдей таралады. Тіпті космонавтардың өзін космос сәулесінен қорғау оңай болмай отыр.
Адамдарға бұрыннан-ақ радиактивті сәулелер әсер етіп отырған. Жылына адам 200мР радиация қабылдаған. Жер шарының түрлі аймақтарында радияцияның таралуы да әртүрлі. Бір аймақтың тұрғындары көп, екінші аймақтың тұрғындары аз мөлшерде зақымданады. Жылына адам 50-1000 мР/ радиация алуы мүмкін.
Радиациядан қорғанудың бірнеше жолдары бар. Олар физикалық, химиялық және биологиялық тәсілдер.
Физикалық тәсіл. Дер кезінде аяқ-қолды, денені жылы сумен жуып отыру керек. Қолға арнайы қолғаптар киіп, ішкі ағзаларға радиацияның өтіп кетпеуін қадағалау қажет.
Химиялық және биологиялық тәсілдер. Радиацияға қарсы қолданатын препараттарды радиопротекторлар деп атайды. Олар радиоактивті элементтердің бөлшектерін ғзалардан шығару үшін неше түрлі химиялық препатарттарды пайдаланады. Олар ағзаларды радиациядан қорғап қалады. Иондалған сәулелерді ем-дом ретінде пайдалануға болады. Ауруларға сараптама жасау үшін де таңбаланған атомда пайдаланады. Сәуле терапиясымен қан ауруларын емдеуге болады. Қауіпті ісіктерді емдеу үшін бета сәулесін қолданады. Республика халқын радиациядан қорғау – ҚР-ның алдында тұрған аса күрделі мәселе. Елімізде адамдардың денсаулығына көп көңіл бөлінуде. Әйтсе де әрбір адам өз денсаулығын күтіп, таза жүріп, зиянды қылықтардан аулақ болғаны жөн. Халқымызда «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген аталы сөз бар. Осыны естен шығармайық!
1 5.Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер.
1.Не себепті адамдар радиация алады?
2.Құрамында қорғасыны бар киімдердің қандай қасиеті бар?
3.Космос сәулелерінен адамдар қорғана алады ма?
4.Радиациядан қорғанудың қандай жолдары бар?
5.Радиацияға қарсы қолданылатын дәрілер қалай аталады?
16.Сөйлемдерді жазыңыздар.
Адамдарға бұрыннан-ақ радиактивті сәулелер әсер етіп отырған. Йондалған сәулелерді ем-дом ретінде пайдалануға болады. Сәуле терапиясымен қан ауруларын емдеуге болады.
17.Берілген сөйлемдерді мәтін бойынша толықтырыңыздар.
Түрлі ракеталар..............................................................................сыналуда.
Ол 1000 км..................... лезде өтіп кетеді де, жер шарына түгелдей таралады.
Жер шарының түрлі аймақтарында.................................. таралуы да әртүрлі.
Қауіпті ісіктерді емдеу үшін............................................................. қолданады.
БӨЖ тапсырмалары
18. Ойтүрткі сұрақтар:
1. Өздерің тұратын жердің табиғат жағдайлары қандай?
2.Экологиялық жағынан қандай қолайсыз аудандарды білесіңдер?
19. Мәтінді оқыңыздар.
Адам тіршілігі үшін экологиялық қолайлы және қолайсыз
аудандар
Адамның тіршілік етуіне қолайлы және қолайсыз аудандардың болуы табиғат жағдайланына байланысты. Жаздың жылы, қыстың суық қоңыржай болуы, т.б. жағдайлар қолайлы боса, құрғақ, құмды шөлдер, биік таулар, қатал қыс, аптапты жаз қолайсыз болып табылады. Дегенмен табиғат жағдайларынан басқа адам әрекетінен болған табиғи ортаның өзгерістері де адам тіршілігіне әсер етеді.
Бқл экологиялық жағдайларға байланысты. Өнеркәсіпті қалаларға қарағанда алыс ауылдарда ауа аз ластанады. Ал, керісінше, орталықтандырылған су құбырлары болғандықтан қалада ауыз судың сапасы жақсы.
Республика территориясын бірнеше экологиялық аудандарға бөлуге болады:
1. Экологиялық жағдайы нашар аудандар;
2. Экологиялық жағдайы орташа аудандар;
3. Экологиялық жағдайы жақсы аудандар.
Экологиялық жағдайы нашар аудандарға мұнай-газ өндірілетін, металлургия, көмір кен орындары және өнеркәсіптік қалалар, Арал маңы, ядролық полигон аймағы жатады.
Экологиясы орташа аудандарға ауылшаруашылығы аудандары жатады. Мұндағы табиғат өзгерістері су, жер ресурстарының дұрыс пайдаланылмауы нәтижесінде болған.
Экологиялық жағдайы басқаларға қарағанда қолайлы аудандарға табиғат ландшафтары аз өзгеіске түскен аймақтар, орманды дала мен таулы аймақтар жатады.
Ағымдық бақылау сұрақтары:
1. Атмосферананың бұзылуына әсер ететін факторлар.
2. Арал теңізінің экологиялық жағдайына себепкер болған кімдер?
3. Қазақстан территориясы қандай экологиялық аймақтарға бөлінеді?
4. Радияциядан қорғанудың қандай жолдары бар?
Ауасы ең таза емес қалалар туралы мәліметтер жинастырып әкелу.
5-САБАҚ
Қазақстан қорықтары:
Іс-әрекеттің өту сипаты
Мақсаты: Студенттерді өз Отанын сүюге баули отырып, қазақ тілінде өз ойын еркін жеткізе білуге үйрету.
1. Сөздікпен жұмыс.
Табиғат ресурстары – природные ресурсы
Қорықтар – заповедник
Қарыштап даму – быстро (интенсивно) развиваться
Табиғат лабораториясы –природное лаборатория
Өлке – край
Қорық аймағы – территория (зона) заповедника
Қызыл кітапқа – Красная книга
Барыс – барс
Қарақұйрық – джейран
орманды алқаптар – лесные площади
2. Ойтүрткі сұрақтарға жауап беріңіздер.
1.Қазақстан территориясында қандай қорықтар бар?
2.Қай қорықта болдың?
3.Қорықтар не үшін ұйымдастырылған?
3. Мәтінді оқып, аударыңыздар.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, оларды қорғау мен байыта беру мәселесіне қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезінде айрықша мән беріліп отыр. Болашық ұрпаққа оларды кемеліне келтіріп табыс етуде қорықтардың алатын орны ерекше болмақ. Республикамызда табиғатты және хайуанаттарды қорғауға бағытталған жер көлемі 576,4 мың гектар алты үлкен қорық бар. «Табиғат лабораториясы» атанған бұл қорықтарда саны азайып, жойылып кетуге жақын тұрған хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен қатар өлкеміздің көрікті орындары да сол қалпында сақталуда. Қазақстандағы Ақсу-Жабағылы, Алматы, Қорғалжын, Барсакелмес, Марқакөл, Наурызым қорықтары осындай ерекше бақылауға алынған.
1927 жылы елімізде тұңғыш ашылған табиғат қорығы – Ақсу-Жабағылы қорығы. Ол Талас Алатауының батысында Қаратау, Жабағылы, Өгем, Піскем тауларының түйіскен тұсында орналасқан. Бұл қорықта «Қызыл кітапқа» енгізілген аса сирек кездесетін өсімдіктердің 18 түрі сақталған. Мұнда өсімдіктердің алуан түрлері мен аң-құстардың да түрлері көптеп кездеседі.
Алматы қорығы алғаш рет Іле Алатауындағы Кіщі Алматы орман шаруашылығы территориясында 1931 жылы ұйымдастырылды. Қорық аймағы Іле Алатауын, Талғар шыңын, Есік, Талғар, Шелек өзендерін қамти отырып, Қырғызстанға дейінгі жерлерге дейін созылып жатыр. Мұнда халықаралық «Қызыл кітапқа» енген, жойылып кету қаупі бар барыс, қарақұйрық мекендейді. Өсімдіктердің де сирек ұшырасатын Сиверс алмасы, Островский қызғалдағы сияқты түрлері кездеседі.
Наурызым қорығы 1959 жылы ұйымдастырылған. Қорықтың алып жатқан жер көлемі 87694 гектар. Соның 17662 гектары орманды алқаптардың үлесіне тиеді. Қорық жерінде Жаркөл, Ақсуат, Сарымойын атты көлдер бар. Бұл көлдер көктем, күз айларында нағыз құс базарына айналады.
Қорғалжын қорығы Теңіз – Қорғалжын көлдер жүйесін және далалы аймақтың біраз бөлігін қамтиды. Қорық 1968 жылы ұйымдастырылған. Мұнда да көктем мен күз мезгілінде көлдердің беттері құстан көрінбей кетеді. Жалпы бұл қорық жылдың қай мезгілі болмасын қанаттылардың құтты қонысы. Сол себепті Қорғалжын мемлекеттік қорығы ЮНЕСКО белгілеген халықаралық маңызы бар сулы-батпақты резерваттар қатарына жатқызылған.
1976 жылы 7 тамызда ұйымдастырылған Марқакөл қорығы Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім мен Азу жоталарының аралығында жатыр. Алтайдың ару көлі – Марқа қамқорлыққа алынып, қорыққа сән беріп тұр. Суы тұщы осы көл теңіз деңгейінен 1500 метр биіктікте орналасқан. Жалпы қорықтың аумағы 71369 гектар. Марқакөлдің жағалауы жасыл желек жамылған ну орманға тұнып тұр. Көлде балықтың бірнеше түрі бар.
Барсакелмес қорығы Арал теңізіндегі аралда орналасқан. Көлемі 200-250 шаршы километр. Қорық саны азайып бара жатқан ақбөкен мен қарақұйрықты қорғау мақсатында 1939 жылы құрылған.
4.Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер.
1. Қазақстандағы қандай қорықтар ерекше бақылауға алынған?
2. Елімізде ашылған алғашқы қорықты атаңыз?
3. 1931 жылы қай қорық ұйымдастырылды?
4. Наурызым қорығы қай жылы ұйымдастырылды?
5. Қорғалжын қорығы қай жерлерді қамтиды?
6.Қорғалжын мемлекеттік қорығы неліктен ЮНЕСКО белгілеген
халықаралық маңызы бар сулы-батпақты резерваттар қатарына
жатқызылған?
7. Марқакөл қорығы қайда орналасқан?
8. Марқакөл қорығының аумағы қанша?
9. Барсакелмес қорығы қандай мақстатта құрылған?
Есте сақтаңыздар!!! Іс-әрекеттің орындалу құралы мынадай құрылымдарымен де беріледі. Мысалы: Біз ол кісіні газет арқылы марапаттадық. Мен Астанаға құжаттарды таныс арқылы жібердім. Мен бұл жұмысқа жолдастарымның көмегімен орналастым. Бұл биіктерге оқу арқылы жеттім. Қақтығыстар көліссөздер арқылы шешіледі деп үміттенеміз. Үйді делдалдың көмегімен сатып алдық. Қазіргі кезде адамдар таныстарымен ұялы телефондар, электронды пошта, телефакс арқылы байналысады.
|
Іс-әрекеттің өту сипаты әртүрлі деңгейде беріледі (өте, мүлдем, әбден, аса, тым т.б.). Бұл сөздердің өзі тікелей іс-әрекеттің өзін сипаттай алады (Біз әбден қорықтық) немесе іс-әрекеттің интенсивтілігін анықтайды. Ол мүлдем өтірік айтты.
Ол есікті кілтпен ашты. Токты вольтпен өлшейді. Шаңды шаңсорғышпен тазалады. Мына есік код құрылымы көмегімен ашылады. Өте күрделі өрнекті жіңішке инемен тікті. Жүннен тоқылған киімдерді шампуньмен жуамын. Астанаға поезбен барамын немесе самолетпен ұшамын.
5.Мәтінен іс-әрекеттің өту сипатын білдіретін сөздерді, сөйлемдерді тауып жазыңыздар.
6.Берілген сөйлемдерді растаңыз.
Үлгі: Алтайдың ару көлі – Марқа қамқорлыққа алынып, қорыққа сән беріп тұр – Иә, Алтайдың ару көлі – Марқа қамқорлыққа алынып, қорыққа сән беріп тұр.
Жануарларды жою нәтижесінде жануарлардың әр түрлілігінің апатты қысқаруы өтіп жатыр. Қышқылды жаңбырлар өсімдікке де, сәулет ескерткіштеріне де зиянды әсер етуде. Барсакелмес қорығы Арал теңізіндегі аралда орналасқан. Қорғалжын қорығы 1968 жылы ұйымдастырылған. Экологиялық мәселе демографиялық мәселемен тығыз байланыста болады.
БӨЖ тапсырмалары
7. Мәтінді оқыңыздар.
Табиғат ескерткіштері
Қорғалатын табиғат объектілерінің арасында табиғат ескерткіштері көрнекті орын алады. Қазақстан территориясында табиғат ескерткіштерінің сан алуан түрлері кездеседі. Олардың көпшілігі адамдардың аяусыз әрекеттерінен жойылып кеткен. Қазіргі кезде сақталып қалған табиғат көріністері өткен табиғат жағдайларынан, тарихтан хабар береді. Оларды сол күйінде сақтау мақсатында қорғауға алу керек. Сонымен табиғат ескерткіштері - ғылыми, табиғи-тарихи, оқу-ағартушылық, мәдени-эстетикалық маңызына қарай қорғалатын жеке табиғи объектілер. Әрбір табиғат ескерткіштерінің көлемі 2 гектардан аспауы шарт. Маңызына қарай табиғат ескерткіштері маңында шаруашылық әрекетке тиым салынған. Республика үкіметі әзірге үш табиғат ескерткішін: Ертістің оң жағасындағы Павлодар қаласының солтүстік-батысын ала «Қаздың қайтуы», Алматы облысындағы «Шынтүрген шыршалы орманы» және «Шарын аң үйеңкі саяжайын» жұртшылыққа жариялады.
Республикамызда одан да басқа ерекше қайталанбас объектілер көп. Болашақта табиғат ескерткіштері қатарына жаңадан «Сауыр шыршалы орманы», «Көшқорған палеонтологиялық ескерткіші», «Қарақия», «Маралды көлі», «Мойылды көлі», «Қарқаралы реликтілі сфагнылы батпағы», «Тархан геологиялық кешені», «Шарын шатқалы» сияқты қайталанбас объектілер қосылмақшы.
8. Мәтін бойынша сөйлемдерді толықтырыңыздар.
Қорғалатын табиғат объектілерінің арасында........................................... көрнекті орын алады. Қазіргі кезде сақталып қалған табиғат көріністері өткен.................................................... хабар береді. Сонымен табиғат ескерткіштері - ғылыми, табиғи-тарихи, оқу-ағартушылық, мәдени-эстетикалық маңызына қарай қорғалатын.............................. объектілер............................................. әзірге үш табиғат ескерткішін: Ертістің оң жағасындағы Павлодар қаласының солтүстік-батысын ала «Қаздың қайтуы», Алматы облысындағы «Шынтүрген шыршалы орманы» және «Шарын аң үйеңкі саяжайын» жұртшылыққа жариялады.
Ағымдық бақылау сұрақтары:
1. Қазақстандағы қандай қорықтар ерекше бақылауға алынған?
2. Елімізде ашылған алғашқы қорықты атаңыз?
3. 1931 жылы қай қорық ұйымдастырылды?
4. Наурызым қорығы қай жылы ұйымдастырылды?
5. Қорғалжын қорығы қай жерлерді қамтиды?
6.Қорғалжын мемлекеттік қорығы неліктен ЮНЕСКО белгілеген
халықаралық маңызы бар сулы-батпақты резерваттар қатарына
жатқызылған?
7. Марқакөл қорығы қайда орналасқан?
8. Марқакөл қорығының аумағы қанша?
9. Барсакелмес қорығы қандай мақсатта құрылған?
«Аққу ұшып, қаз қонған мекен» деген тақырыпта эссе жазыңыздар.
6-САБАҚ
Қазақстан Республикасының географиялық орны, мемлекеттік
шекаралары.
Сөз тіркестері
Мақсаты: ҚР-ның географиялық орны мен шекаралары туралы студенттердің білімдерін кеңейту, отансүйгіштік тәрбие беру.
1. Сөздік жұмысы:
жер аумағы – територия
Үнді мұхиты – Индийский океан
Тынық мұхит – Тихий океан
Құрлық – материк, суша; континент
қоңыржай белдеу – умеренно прохладный пояс
ойпат – низменность
шөлейт – полупустыннный
шөл – пустыня, голая (безводная) степь), жажда
ұланғайыр – необъятный (некончаемый), безпредельный
меже – рубеж
ендік – широта (геогр)
2. Ойтүрткі сұрақтар.
1.Қазақстан қай құрлықта орналасқан?
2.ҚР-сы қандай мемлекеттермен шектеседі?
3.Қазақстанның территориясы үлкен бе, кіші ме?
4.Қазақстан табиғаты қандай?
3. Мәтінді оқып, түсінігін айтыңыздар.
Қазақстан Еуразия құрлығының ішкі жағына орналасқан. Тынық мұхит пен Атлант мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхиттан бірдей дерлік қашықтықта жатыр. Оның мұхиттардан шалғай жатқандығы әрі территориясының орасан үлкендігі климатына әсер етеді.
Республика жер аумағы жөнінен Еуразия құрлығындағы Ресей, Қытай, Үндістан мемлекеттерінен кейінгі төртінші орында тұр. Жалпы аумағы – 2724,9 мың квадрат километр. Батысындағы Каспий ойпатынан шығысындағы Алтай тауларына дейін 3000 км және солтүстігінде Батыс-Сібір ойпатынан оңтүстігіндегі Тянь-Шань тауларына дейін 1700 км жерді алып жатыр.
Республиканың географиялық орны оның территориясының табиғат жағдайларын анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктеріне орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа жерлері қоңыржай континенттік климатымен, ал Батыс Еуропа жерлері субтропиктік климатымен ерекшеленсе, Қазақстан территориясы құрғақ және шұғыл континенттік климатымен ерекше көзге түседі. Қазақстан табиғатының бір шетінің екінші шетімен айырмашылығы үлкен. Мысалы, оңтүстікте тау етектерінде шие мен өрік гүл атқан кезде, республиканың солтүстігінде әлі суық болып, боран соғып тұрады. Географиялық орнына қарай еліміздің территориясында орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан.
Ұланғайыр аумақты алып жатқан еліміздің шекарасының ұзындығы – 15000 км. Оның 12000 километрі құрлықпен, 3000 километрі Каспий және Арал теңіздерімен өтеді. Солтүстік бастысы мен солтүстігінде Ресей Федерациясымен, шығысында Қытай Халық республикасымен, Өзбекстанмен, оңтүстігінде Қырғызстанмен, Өзбекстанмен және Түркіменстанмен шектеседі. Қазақстан шекарасының бірқатар бөлігі табиғи межелерден тұрады (Алтай, Тянь-Шань таулары, Каспий, Арал теңіздері).
4. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер.
1.Қазақстан Еуразия материгінің қай бөлігінде орналасқан?
2.Қазақстан қандай мемлекеттермен шектеседі?
3.Республикамыз Еуразия құрлығында жер аумағы жөнінен нешінші орында тұр?
4.Қазақстанның жер аумағы қанша км?
5. Сөйлемдерді мәтінге сәйкес аяқтаңыздар.
Қазақстан Еуразия құрлығының........................................................................
Тынық мұхит пен Атлант мұхитынан, сондай-ақ...............................................
................................................................................................................................
Республика жер аумағы жөнінен Еуразия құрлығындағы................................
................................................................................................................................
Республиканың географиялық орны..........................................................................
Қазақстан қоңыржай белдеудің................................................................................
Географиялық орнына қарай......................................................................................
Ұланғайыр аумақты алып жатқан еліміздің шекарасының.....................................
Солтүстік бастысы мен солтүстігінде.......................................................................
6. Берілген сөз тіркестерінен сөйлем құраңыздар.
Еуразия құрлығы, жер аумағы, географиялық орны, орманды дала, ұланғайыр аумақ, табиғи межелер.
Сөз тіркестері Толық мағыналы, кем дегенде екі сөздің әрі тұлғалық жағынан, әрі мағналық жағынан байланысуын сөз тіркесі деп атайды. Мысалы: ақылды қыз, кең дала, қызық фильм. |
Сөз тіркестерінің түрлері
Еркін сөз тіркестері | Тұрақты сөз тіркестері |
Қоңыржай белдеу Биік тау Табиғи меже | Ет пісірім Асқар тау Ну орман |
7. Фразеологиялық сөздіктен берілген тұрақты сөз тіркестерінің мағыналарын табыңыздар.
Ат төбеліндей –
Ит тұмығы өтпейтін –
Қозы көш жер –
8. Мақал-мәтелдердің мағынасын ұғынып, есте сақтаңыздар.
Дата добавления: 2015-09-29; просмотров: 70 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |