14. Тұқымдарды жинау мерзімдері мен тәсілдері, тазалау, сақтау және сату
Жинау мерзімдері мен тәсілдері
Жоғары сапалы тұқым алу жолында жинаудың дұрыс мерзімдері мен тәсілдерін анықтау тазалауға, сақтауға, сатуға, бір сөзбен айтқанда, тұқым сапасына көп әсер етеді. Көптеген дәнді, бұршақ дәнді ж.т.б. дақылдардың жинауының екі тәсілі бар-дестелеу және тік ору.
Дәнді дақылдарды балауызданып піскенде дестелесе, олардың егістік және өнімділік сапалары, тік орғанға қарағанда, төмендейді. Бірақта дестелерді жинаумен кешіксек тұқым сапасы төмендейді. Сондықтан, тұқымдық егістіктердің жинау тәсілін анықтағанда ауаның райын, дақылды және сорттыда ескеру керек.
Егер егістік бір келкі пісіп таза болса онда тік оруға кірісеміз.
Сапалы тұқым қалыптасуына қолайсыз жағдайларда көп әсер етеді, мысалы, қуаншылық, суық, егістің жапырылуы, аурулар және зиянкестермен зақымдалды ж.т.б. Олар дәннің әлжуаздығын, құрғақ заттардың азайуын, өнгіштігін төмендеуін тудырады.
Тазалау
Бұл процесс аңызда комбайнмен жинағанда басталады. Бірақта олар біркелкі егістік материал деуге болмайды, өйткені құрамында, тұқымнан басқа, жарақатталған, піспеген және әлжуаз дәндер, көптеген қоспалар және өлі қоспалар болады. Сондықтан, осы массадан жоғарғы сапалы тұқымды бөлу негізгі мақсат. Оған, дәннің келесі негізгі қасиеттерін ескере отырып, яғни сорттап, кептіріп, желдетіп жетуге болады:
-толықтығын, ұзындығын, енін ескере отырып дәндерді мөлшерлерімен бөлу;
-дәндерді ауаның көмегімен, аэродинамикалық қасиеттерімен бөлу;
-дәндерді, электромагнит көмегімен, сыртының (тегіс, кедір-бұдырлы) пішінімен бөлу;
-дәндерді, арнайы решеталар көмегімен, пішінімен (дөңгелек, ұзынша, сопақ т.б.) бөлу;
-дәндерді, пневматикалық сорттауыш стөлдер немесе ертінділер көмегімен, меншікті салмағымен бөлу.
Тұқымдарды кептірудің негізгі екі тәсілі бар-табиғи және қолдан жасалған. Бірінші күннің қуаты мен ауаны қолданумен, ал екіншісі-ауаны қолдан жылытып және желдетіп ылғалдан арылтады.
Сақтау
Тазартылған, керек болса кептірілген, егістік стандарттарға жеткізілген тұқымдар сақтауға қойылады. Ол үшін арнайы қоймалар керек. Тұқымдарды сақтаудың негізгі екі тәсілі бар: үйінді (жерде, бункерлерде, қамбада т.б.) және әртүрлі ыдыс қолданып (қаптар, контейлер ж.с.с). Қоймаларды қолдану мөлшерлері жылдың уақытына, сақтау мерзіміне, қоймалардың мүмкіншілігіне байланысты(1-кесте).
(1-кесте) Қоймаларды құрғақ тұқымдармен толтыру мөлшерлері.
Дақыл | Жылдың суық уақыты | Жылдың жылы уақыты | ||
Үйіндінің биіктігі, м | Қатарлап үйілген қаптардың қатар саны | Үйіндінің биіктігі, м | Қатарлап үйілген қаптардың қатар саны | |
Бидай, қарабидай, арпа, сұлы, қарақұмық | 3,0 | 2,5 | ||
Асбұршақ, нұт | 2,5 | |||
Күріш, тары | 1,5 | |||
күнбағыс |
Тұқымдарды сақтау мерзімі тағайындауына, дақылға және жағдайына (ең бірінші ылғалдылығы) байланысты. Көктемгі егіске арналған тұқымдар 7-9 ай, ауыспалы қор – 1 жыл, сақтандырушы қор – 1-3 жыл. Көптеген а.-ш. дақылдардың тұқымдарын 3 жылға дейін сақтауға болады. Тұқымдар бүлімбеу және өнгіштігін төмендетпеу үшін, оларды құрғақ немесе орташа құрғақ кезінде қоймаға сақтау керек(2-кесте).
(2-кесте) Тұқымдардың ылғалдылық көрсеткіштері
Дақыл | Құрғақ | Орташа құрғақ | Дымқыл | Ылғалды |
Бидай, қарабидай, арпа, сұлы, қарақұмық | 14-15,5 | 15,5-17 | 17< | |
Асбұршақ, нұт | 14-16 | 16-18 | 18< | |
Тары, қонақ жүгері | 13,5 | 13,5-15 | 15-17 | 17< |
Күнбағыс | 7-8 | 8-10 | 10< |
Сату
Қазіргі нарықтық қатынаста бұл бизнестің мағнасы зор, оны дұрыс жүргізуінен тұқым шаруашылықтарының қаржылық жағдайы көп байланысты. Тұқымды тиімді сату өз бағасымен, сату бағасы және тұқымның сапасымен анықталады.
Ал тұқымдардың егістік және сорттық сапалары мемлекеттік стандартпен анықталады. Ол көрсеткіштер кестелерде көрсетілген. Тұқымды сатуға өндіргенде оның керек мөлшерін білу керек, ал ол егістік көлемімен, сорт жаңарту және ауыстыру көлемімен байланысты. Және әрқашан бәсекелестікті ескере отырып жүргізетін жұмыстарды, оның ішінде тұқымды сатуды, дұрыс есептеліп және ойластырылған бизнес – жоспарлардың негізінде жүргізу керек.
3-кесте Астық дақылдарындағы категориялармен сорттық тазалық көрсеткіштер
Дақыл | Көрсеткіш | категория | ||
первая | вторая | третья | ||
Бидай, арпа, сұлы, тары, асбұршақ | Сорттық тазалық %, кем болмау керек | 99,5 | 98,0 | 95,0 |
Қарабидай, қарақұмық | Көбейтілген саны | Екінші-үшінші | Төртінші-жетінші | сегізінші-жалпы |
4-кесте. Астық дақылдары мен ас бұршағының егістік сапалары
Дақыл | Класс | Негізгі дақылдың дәндері, % | Басқа өсімдіктердің дәндері, дана\кг, көп болмау керек | Өнгіштігі,% | |
Барлығы | Оның ішінде арамшөптердің | ||||
Бидай: жұмсақ
қатты |
|
99,0 98,0 97,0 99,0 98,0 97,0 |
|
|
|
Қарабидай | 99,0 98,0 97,0 | ||||
Арпа, сұлы | 99,0 98,0 97,0 | ||||
Тары | 99,0 98,0 97,0 | ||||
Қарақұмық | 99,0 98,5 97,0 | ||||
Ас бұршақ | 99,0 98,0 96,0 |
15. Тұқым шаруашылығын ұйымдастыру
Ғылыми-зерттеу мекемелері-жаңа сорттардың оригинаторлары-егуге рұқсат етілген сорттардың бастапқы тұқымдық материалымен ғылыми-зерттеу мекемелердің тәжірибе шаруашылықтарын және тәжірибе станцияларын қамтамасыз етеді.
Тәжірибе шаруашылықтары мен тәжірибе станциялары арнайы тұқым шаруашылықтарын оларға керек мөлшерде элита және бірінші көбейтілген тұқыммен қамтамасыз етеді (сурет).
|
1-звено Суперэлита
|
Элита
2-звено
1-ші көбейтілген тұқым
|
3-ші көбейтілген тұқым
|
Сурет. Астық дақылдарының тұқым шаруашылығының жүйесі
Ал арнайы шаруашылықтар қатардағы шаруашылықтарды, сорттық тұқымдармен, оларға керек мөлшерде қамтамасыз етеді.
Арнайы шаруашылықтар сорттық тұқымдарды өндірген үшін, үкімет тарапынан, қосымша қаржылық көмек алады.
Шаруашылықтарда сақтандырғыш қорлары болуы керек: астық, майлы дақылдарға және шөптерге жалпы керек мөлшерден 15% дейін.
Тәжірибе шаруашылықтары мен станцияларында астық дақылдарына сақтандырғыш және ауыспалы қорлар болу керек: бастапқы тұқымдар өндіретін звеноларда -100%, суперэлитаға-50%, элитаға және 1-ші көбейтілгенге-25-30%.
Күздік дақылдарда элита мен 1-ші көбейтілген тұқымдарға аспалы қорлар барлық керек мөлшерден 100%.
Бастапқы тұқым шаруашылығын ұйымдастыру
Ауыл шаруашылық дақылдары сорттарына шаруашылықта пайдалы сапалары тән екені белгілі, сондықтан көбейту жұмыстары уақытында оларды сақтап қалу ең басты мәселе. Оны шешуде бастапқы тұқым шаруашылығының маңызы зор, яғни элиталық тұқымдарды өсірудің ұйымдастыруы, әдістемесі және жүргізу жолдары.
Тұқым шаруашылығы жүйесінде жоғары сапалы тұқымдар өсірудің әртүрлі әдістерін қолданады. Бұл жағдайда элитаны өндірудің дұрыс сызба-нұсқасын талдау көп мағналы (сурет).
Мекеме-оригинатор сорт егуге рұқсат етілген соң, оның бастапқы тұқым шаруашылығын жүргізу ұсыныстарын, жаңа сорттың сипаттамасын дайындау керек, өйткені ол көрсеткіштермен сұрыптау жүргізіледі. Дайындалған құжаттар, жаңа сорттың бастапқы, тұқым шаруашылығын ұйымдастыратын мекемелерге жіберіледі.
Элиталық тұқымдарды өсіру тұқым шаруашылығының бастапқы звеноларында басталады, онда ұрпақтарды маңызды белгілері және қасиеттерімен бағалайды, жақсыларын қалдырып нашарларын жояды, сорттың ерекшеліктерін сақтау үшін. Өздігінен және айқас тозаңданатын астық дақылдарының сорттарында негізінде жеке-семьялық әдіс қолданады, сосын екі жыл ұрпақтарын бағалайды.
Бастапқы тұқым шаруашылығының сұлба-нұсқасы, негізінде, келесі звенолардан құрастырылады.
Сұрыптау көшеттігі. Өздігінен тозаңданатын дақылдар сорттарының 1-ші жылғы ұрпақтарын сынау көшеттігін, көбейту көшеттігінен, суперэлита, элита немесе арнайы сұрыптау көшеттігінен алынған осы сортқа тән және аурулармен зақымдалмаған өсімдіктердің дәндерімен салады.
Ұрпақтарды сынау көшеттігін салуға керек жоспарланған бастауыш өсімдіктер санын алу үшін, оларды 3-4 есе көп алу керек, өйткені зертханалық жағдайда ең жақсы ұрпақ бастаушы өсімдіктер қалады. Бұл жағдайда, өсімдіктердің, масақтардың, дәндердің тәнділігіне, аурулармен зақымданғаны жоқтығына және басқа белгілеріне көңіл бөледі.
1-ші жылғы ұрпақтарды сынау көшеттігі. Оны сұрыпталған элиталық өсімдіктердің дәндерімен салады. Бұл көшеттіктегі ұрпақтар саны дақылдардың дәндерінің көбею саны мен элитаға сұраныспен байланысты, бірақта 300-ден кем болмау керек. Ұрпақтар қолмен жүргізетін селекциялық сепкіштермен 30см ара қатарлықпен себіледі.
Бұл көрсеткіштегі ұрпақтарды танаптық және зертханалық бағалау, шаруашылықта маңызды белгілердің негізінде, жүргізіледі. Өнімділік түптенуімен, линия немесе семья маңындағы өсімдіктер біркелкілігімен, аурулар және зиянкестермен зақымдалумен, масақтың (шашақгүлдің) дәнденуімен, дәндердің ірілігімен, жалпы өніммен, ал ең бастысы-осы сортқа тәнділігімен. Керек болса өнім сапасына зертханалық талдау жүргізеді. Алдыңғы жылғы суперэлитаның тұқымы стандарт ретінде қолданады, оны көшеттікте 20-30 ұрпақтан кейін егеді. Ұрпақтарды бір-бірімен және стандартпен салыстырады. Байқау және бағалау барысында анықталған нашар ұрпақтарды көшеттіктен алып тастайды: өздігінен тозаңданатын дақылдарда егін жинарда, айқас тозаңданатындарда-гүлдегенше. Қалған ең жақсы ұрпақтарды қолмен жинап, баулап, этикеткалайды, онда көшеттікті, сортты, нөмірін, қай жылғы өнімін көрсетеді. Әр нөмірдің дәндерін қапшықтарға салып сырты мен ішіне этикетка салады. Зертханада оның массасы мен сапасын анықтайды. Өнімділігі мен стандарттың орта көрсеткішінен төмен және басқа көрсеткіштерімен сәйкес келмейтін ұрпақтарды жояды.
Қалған ең жақсы ұрпақтардың дәндерін 2-ші жылғы ұрпақтар сынау көшеттігін салуға қолданады.
2-ші жылғы ұрпақтарды сынау көшеттігі. Ең жақсыларын сұрыптауға және нашар ұрпақтарды жоюға арналған. Механикалық ластануды болдыртпайтын, осы дақылға ең жақсы алғы дақылдан кейін орналастырады. Тұқымдарды сепкіштен кеңқатарлы егеді: әр ұрпақты бөлек қатарға. Егістік қысқа үш-төрт қатарлы болуы мүмкін. Бақылауға 20-30 ұрпақтардан кейін ақырғы суперэлитаны егеді.
Егістіктерді күту жұмыстарын, ұрпақтарды белгілерімен бағалауларды алдыңғы көшеттіктегідей жүргізеді.
Қалған ең жақсы ұрпақтар мен бақылау қатарларын бөлек орып, бөлек бастырып зертханалық қарастырудан, бағалаудан және талдаудан өткен соң өнімдерін біріктіреді. Ол тұқымдарды 1-ші жылғы көбейту көшеттігін салуға қолданады.
1-4-ші жылдардың көбейту көшеттігі. 1-ші жылғы көбейту көшеттігінен басталатын тұқымдарды көбейту мәселесі-жоғары сорттық тазалығы мен өнімділік сапаларын сақтай отырып тездетіп тұқымдарды көбейту. Ол үшін тұқымдарды залалсыздандырады, өсімдіктерді жоғары агротехникалық жағдайда өсіреді, яғни жақсы алғы дақылдан кейін, тыңайтқыштарды орынды қолданумен, өсімдіктерді уақытында және дұрыс күтумен. Дәндердің көбею коэффициентін көбейту үшін себу мөлшерін төмендетеді. Бастапқы тұқым шаруашылығының барлық кезеңдерінде басқа сорттармен ластанбауды байқайды; өсіп-даму кезінде түрлік және сорттық отаулар және егістіктерде апробация жүргізіп сорттық тазалығын анықтайды. Биологиялық толық бағалы тұқымдар алу үшін алынған өнімді тазалап сорттайды.
Бастапқы тұқым шаруашылығының көбейту көшеттігіне, суперэлитаға, элитаға бөлінуі көп жағдайларға байланысты. Өйткені олар дақыл тұқымдарының көбею коэффициентіне, тұқымдарға сұранысқа және басқа факторларға қарай қысқартылуы мүмкін. Мысалы, бастапқы тұқым шаруашылығының сызба-нұсқасы үш звеноға дейін қысқартылуы мүмкін: 1-ші және 2-ші жылғы ұрпақтарды сынау көшеттіктері, элита көшеттігі.
Айқас тозаңданатын дақылдардың бастапқы тұқым шаруашылығын элита тұқымын алу үшін ұйымдастырғанда жалпы сұрыптау қолданып, келесі звеноларды қолданады: 1) 1-3 жылдардағы көбейту көшеттігі; 2) суперэлита; 3)элита. 1-ші жылғы көбейту көшеттігін салуға қалдыратын өсімдіктердің саны, көбею коэффициенті мен элиталық тұқымдарға сұранысқа байланысты, бірақта олардың саны 2000 төмен балмау керек.
Жұмыстардың сапасын байқау, құжаттандыру, тұқымдарды буып-түю. Бастапқы тұқым шаруашылығы үрдісінде жүргізілетін барлық жұмыстарға қатал бақылау жасалады. Ұрпақтарды сынау көшеттіктеріндегі егістіктерге, ұрпақтарды брактап және жинағанға актілер құрастырылады, онда егілген, бракталған және жиналған ұрпақтардың саны, сонымен қатар өсірілген тұқымның саны мен сапасы көрсетіледі. Элиталық тұқымдарды өсіретін келесі этаптардағы жүргізілетін жұмыстар арнайы журналға жазылады.
Көбейту көшеттігінен бастап, барлық тұқымдық егістіктерде, егістік апробация жүргізіліп егістіктің сорттық тазалығы анықталады.
Бастапқы тұқым шаруашылығының әр звеноларындағы тұқымдардың өз атаулары болады:
а) аталық-аналық өсімдіктердің тұқымы-оларды сұрыптау көшеттігіндегі ең жақсы өсімдіктерден алады;
б) 1-ші жылғы ұрпақтарды сынау көшеттігінің тұқымдары (осы көшеттікте алады);
в) 2-ші жылғы ұрпақтарды сынау көшеттігінің тұқымдары (осы көшеттікте алады);
г) 1-4-ші жылдардағы көбейту көшеттіктерінің тұқымдары (осы көшеттіктерде алады);
д) суперэлита (алдыңғы көбейтулерден алады);
е) элита (суперэлита егістігінен алады).
Мемлекеттік стандарттың талаптарына сәйкес, сатуға арналған суперэлита, элита және 1-ші көбейтілген тұқымдар қапталады. Әр қап тігіліп пломбыланады. Қаптардың ішіне келесі көрсеткіштермен этикетка салынады: дақыл және сорт атауымен, сорттық тазалығы және репродукция, егістік сапаларының класы, өнім алынған жылы, партиясының нөмері, сорттық құжаттың атауы мен нөмірі, тұқымды өсірген шаруашылықтың атауы. Осы көрсеткіштер қаптың сыртында келтіріледі.
Егістікке арналған суперэлита және элита тұқымдары "Тұқымдарға аттестатпен", ол бірінші және басқа көбейтілген тұқымдар "Тұқымдарға куәлікпен" қамтамасыз етіледі.
Атаулардың қысқаша сөздігі
Аллополиплоидия - әртүрлі түрлердің хромосомдарының қосумен (мысалы, ААхВВ=Ғ1АВ) және ол хромосомаларды екі есе көбейтіп (АВ→ААВВ) немесе аутополиплоидтарды шағылыстырумен (ААААхВВВВ=Ғ1ААВВ) алынған полиплоидтар.
Алмастырылмайтын амин қышқылдары – жануарлар ағзасында түзілмейтін (не синтезируемые) экзогендермен алынатын. Мысалы, адамға 10 алмастырылмайтын амин қышқылдары белгілі: лизин, триптофан, лейцин, метионин т.б.
Амфидиплоидтар – соматикалық жасушаларында әр аталық-аналықтардан алынған диплоидтық хромосомалары бар түраралық будандар.
Талдаушылық селекция – бастауыш элиталық өсімдіктерді табиғи популяциялардан, жергілікті немесе басқа сорттан сұрыптаудан негізделген селекция.
Андрогенез – жыныс жасушасының цитоплазмасында аталық гаметаның ядросынан ұрпақ беретін ұрықтың дамуы.
Анеуплоидия (гетероплоидия) – түрдің негізгі хромосомдар санына еселі емес көбейіп немесе азаюы.
Апомиксис – жынысты көбеюнің жыныссызға алмасуы, ол кезде ұрпақ беретін ұрық пайда болады және аталық пен аналық гаметалар қосылмақ жаңа ағза дамиды.
Апробатор – сорттық егістіктердің сорттық тазалығын әлде сорттық тектілігін, ластануын, аурулар және зиянкестермен зақымдануын анықтайтын аттестатталған және арнайы тәртіппен тіркелген тұлға.
Сорттық егістіктерді апробациялау – тұқымдық егістіктердің, өнімін тұқым ретінде қолдану үшін, сорттық тазалығын бағалау.
Аутополиплоидия – бір түрдің жасушасындағы хромосомаларын еселеп көбейтіп алынған полиплоид (мысалы, АА→АААА).
Базистік тұқымдар – шет елде селекциялық элитаны егіп алған тұқымдар.
Биологиялық төзімділік - өсімдіктердің даму кезінде қолайсыз жағдайлардың әсеріне қарамай өміршеңдігі.
Сорттық биологиялық ластануы – сорттың басқа сорттар және дақылдармен табиғи айқай тозаңдану немесе мутациялар болу.
Өзінен көбею - өсімдіктердің вегетативтік органдардан көбеюі: тамырсабақ, түйнек, бадана(жуашық), сабақ бөлшектері, ұластыру т.б.
Түрлік отау – басқа түрлерге жататын өсімдіктерді егістіктен жою.
Түрішілік өзгергіштік – генетикалық гетерогендігіне байланысты түр ішіндегі өзгергіштік.
Қайтара шағылыстыру (беккросс) – буданды бір ата-аналықпен қайтадан шағылыстыру.
Фертильділікті орнына келтірушілер – ЦАС бар линиялар мен сорттарды шағылыстырғанда фертильділігін орнықтыратын формалар.
Гаплоидтар – бір түрдің жасушаларында соматикалық хромосомаларының жартысы болатын дарақтар.
Генетикалық инженерия – адамға қолайлы жаңа белгілері бар ағзаларды құрастыру үшін генетико-инженерлік әдістерді қолдану.
Гендік инженерия – генетикалық инженерияның бір түрі, яғни генетикалық-инженерлік істер ген немесе бөлшектерімен жүргізіледі.
Гендік аталық стерильділік – хромосомалардың гендерімен тудырылатын андростерильділік.
Генетиптік өзгергіштік – формалардың генетиптік әртүрлілігімен болатын өзгергіштік.
Гендік қор – популяция немесе сорттық үлгілердің дарақтарында болатын гендер.
Гетерозис – ата-аналықтарға қарағанда будандардың бірінші ұрпағында болатын күштілік пен өміршеңдік.
Дата добавления: 2015-09-29; просмотров: 55 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |