Сістэма асветы і адукацыі, мастацтва і архітэктура на Беларусі ў складзе Расійскай імперыі (канец XVIII – пачатак XX ст.).

Далучаныя да Расіі беларускія землі ў галіне культуры былі больш развітымі, чым расійскія. Даволі высокую адукацыю мела шляхта, духавен-ства, мяшчанства, пэўная частка сялянства. Сотні з іх атрымалі адукацыю за мяжой, у еўрапейскіх навучальных установах. Развіццём адукацыі бела-русаў займаліся багатыя і ўплывовыя манаскія ордэны, у першую чаргу езу-іцкі.

Вялікую ролю ў распаўсюджванні адукацыі іграў Віленскі універсітэт, створаны ў 1803 г. на базе Галоўнай школы. У ім, напрыклад, у 1803 годзе працавала 34 прафесары і 12 ад'юнктаў (памочнікаў), вучылася 324 сту-дэнты. Станоўчая роля універсітэта заключалася і ў тым, што пад яго кіраў-ніцтвам ў кожным губернскім горадзе дзейнічалі гімназіі, а ў цэнтрах уез-даў — вучылішчы. У 1804 г. на Беларусі было 6 гімназій і 17 павятовых ву-чылішчаў. Існавалі і манастырскія вучылішчы.

Акрамя гэтага ў краіне дзейнічала дадаткова 130 пачатковых, 33 ся-рэднія і няпоўныя сярэднія школы, больш за 40 школ каталіцкіх ордэнаў і значная частка яўрэйскіх школ.

Адукацыі спрыяла і створаная пазней Полацкая (1812-1820 гг.) езуі-цкая акадэмія, а таксама Іўеўская іудзейская акадэмія.

Высокаму ўзроўню адукацыі спрыяла і праца Адукацыйнай камісіі, якая рэфармавала ўсю сістэму ў бок большага вывучэння эканамічных і фі-зіка-матэматычных дысцыплін. Гэтага патрабавалі новыя капіталістычныя адносіны, развіццё навукі, тэхнікі.

Адставанне ў сістэме адукацыі, распаўсюджванне ідэй свабоды, дэма-кратыі прымусілі цара пасля далучэння Заходніх зямель правесці некаторыя рэформы ў гэтай галіне. У 1802 годзе ў Расіі было створана Міністэрства на-роднай асветы. Па яго Статуту на беларускіх землях у 1804 годзе замест іс-нуючых народных вучылішчаў, створаных Адукацыйнай камісіяй, школ ка-таліцкіх ордэнаў, стваралася новая школьная сістэма па прынцыпу цэнтра-лізму, адзінства і пераемнасці. Кожная школьная ступень была звязана з па-пярэдняй і наступнай, пераход з школы ў школу ажыццяўляўся без экзаме-наў, на аснове дакумента аб заканчэнні папярэдняй школы. Сістэма адука-цыі ўключала ў сябе прыходскія аднагадовыя вучылішчы, чатырохгадовыя гімназіі і універсітэты.

Стваралася цэнтралізаванае ўпраўленне навучальнымі ўстановамі. Еў-рапейская частка Расійскай імперыі дзялілася на шэсць вучэбных акруг. Ві-цебская, Гродзенская, Мінская і Магілёўская губерні ўвайшлі ў склад Вілен-скай вучэбнай акругі, навуковым і адміністрацыйна-метадычным цэнтрам якой застаўся Віленскі універсітэт. Дзейнічаючыя пад яго кіраўніцтвам гім-назіі мелі 6 класаў навучання, павятовыя вучылішчы — 3 класы. Выкладанне вялося на польскай мове, руская вывучалася як адна з вучэбных дысцыплін.

У 1828 г. быў выдадзены новы Статут вучэбных устаноў, па якім змяня-лася школьная сістэма, створаная ў 1804 г. Замест адзінай сістэмы ўводзіліся дзве – па саслоўнаму прынцыпу: першая сістэма ўключала элементарную адукацыю для ніжэйшых саслоўяў (прыхадскія вучылішчы з 1-2 гадамі аду-кацыі і трохгадовае над імі павятовае вучылішча), другая — сістэму сярэд-няй і вышэйшай адукацыі, пераважна для дваран (дамашняе навучанне, сямі-гадовая гімназія, універсітэт). Устаноўленая Статутам 1804 г. пераемнасць паміж павятовымі вучылішчамі і гімназіямі скасоўвалася.

Трэба адзначыць, што ў канцы XVIII - першай чвэрці XIX ст. у Бе-ларусі моцныя пазіцыі займала польская культура. Польская мова была мо-вай пераважнай часткі адукаванага насельніцтва, мовай асветы, тэатра, кні-гадрукавання. На карысць польскай культуры працавала і шмат акаталіча-ных беларусаў.

Сітуацыя пачала мяняцца ў другой чвэрці XIX ст. ва ўмовах росту апа-зіцыйных грамадска-палітычных настрояў і рухаў. Урад Расіі быў вымушаны ажыццявіць мерапрыемствы, накіраваныя супраць паланізацыі, на пашырэн-не рускага ўплыву. У 1829 г. замест Віленскай ствараецца Беларуская вучэбная акруга з цэнтрам у Віцебску. У 1832 г. закрываецца Віленскі уні-версітэт, як расаднік антырускіх ідэй і вальнадумства. Спачатку ў навучаль-ных установах Віцебскай і Магілёўскай губерняў, а потым Мінскай і Гро-дзенскай у абавязковым парадку ўводзілася навучанне на рускай мове. Да-дат-кова для ўсіх навучэнцаў прадугледжваліся «літаратурныя гутаркі» на рус-кай мове (свайго кшталту, палітінфармацыі).

З сярэдзіны XIX ст. пашырылася свецкая форма адукацыі. Замест ЦПШ адкрываліся народныя вучылішчы. Аб'яднанне уніяцкай царквы з права-слаўнай (1839 г.) прывяло да закрыцця каталіцкіх манастыроў і іх наву-чальных устаноў. Манастырскія вучылішчы ператвараліся ў гімназіі.

У першай палове XIX ст на Беларусі ўзнікаюць школы і прыватныя пансіёны для дзяўчынак. Яны знаходзіліся на ступені пачатковых вучылішч. Дзейнічалі Гродзенская, Мінская, Слуцкая, Пінская, Навагрудская, Віцеб-ская, Магілёуская, Мазырская гімназіі, Свіслацкая і Маладзечанская прагім-назіі, 5 аднакласных дваранскіх вучылішч, 9 трохкласных.

Усяго ў 1856 годзе на Беларусі налічвалася 576 навучальных устаноў рознага тыпу: 12 сярэдніх і 45 няпоўных сярэдніх школ, 45 прыватных і дзяржаўных жаночых вучылішчаў, 21 духоўнае вучылішча і 453 пачатковыя школы. У іх навучалася 16 500 чал., што складала 0,5% усяго насельніцтва.

Складвалася сістэма прафесійнай адукацыі. 3 канца 30-х гадоў пры гім-назіях адкрываліся агранамічныя курсы, курсы землямераў. У 1840 г. пачало дзейнічаць Гары-Горацкае земляробчае вучылішча, ператворанае ў 1848 г. у інстытут. Гэта была першая ў Расіі вышэйшая агранамічная навучальная ўстанова. Больш шырокую вышэйшую адукацыю беларусы маглі атрымаць пераважна ў расійскіх навучальных установах.

Пасля паўстання 1830—1831 гг. па ініцыятыве царскага ўрада пачаўся актыўны працэс русіфікацыі, Ён быў накіраваны не толькі супраць ужыван-ня польскай, але і беларускай мовы. Многія мясцовыя настаўнікі высылаліся з Беларусі. На іх месца накіроўваліся выхадцы з цэнтральных расійскіх губерняў. Узмацніўся кантроль над адукацыяй з боку праваслаўнай царквы.

Нягледзячы на складаную сітуацыю, усё ж адукацыя ў Беларусі развіва-лася. У 60-х гг. дзейнічала 576 навучальных устаноў усіх тыпаў, сярод іх 453 – пачатковыя школы. Ва ўсіх школах навучалася каля 17 тыс. чал.

Дата добавления: 2015-08-20