Цæгат ирыстоны асср-ы паддзахадон рауагъдад. Орджоникидзе, 1941

ЦÆГАТ ИРЫСТОНЫ АССР-ы ПАДДЗАХАДОН РАУАГЪДАД. ОРДЖОНИКИДЗЕ, 1941

Дзанайты Иван

НАРТЫ КАДДЖЫТÆ

ÆК(б)П-йы Цæгат Ирыстоны Обком æмæ Ц. Ирыстоны АСС Республикæйы Адæмон Комиссарты Совет рахастой уынаффæ, цæмæй 1941 азы мыхуыр кæнынмæ цæттæгонд æрцæуой «Нарты кадджытæ». Уыцы уынаффæ у тынг ахсджиаг. «Нарты кадджытæ» мыхуыры рауадз, куыд æмбæлы, афтæ, уæд уый у канд Ирыстоны масштабы нæ, фæлæ-ма æгас ССР Цæдисы, стæй уæд æгас дунейы масштабы дæр стыр ахадындзинад кæмæн уыдзæн, ахæм культурон æмæ политикон хъуыддаг.

Ирон адæмы фольклор (адæмон сфæлдыстад) у иттæг хъæздыг алы жанртæй: аргъæуттæй, кадджытæй, зарджытæй, таурæгътæй, æмбисæндтæй æмæ æндæртæй. Фæлæ уæддæр уыцы хъæздыг адæмон сфæлдыстады æхсæн ахъаззагдæр бынат ахсынц «Нарты кадджытæ».

«Нарты кадджытæ» ма ирон адæмы йеддæмæ сты кæсæгмæ, балхъармæ (асымæ), цæцæнмæ, мæхъæлмæ, Дагъистаны адæмтæй кæмæдæрты, зæгъæм — хъуымыхъмæ, æмæ иннæтæм. Фæлæ уæддæр ирон фольклоры цæй бæрц бынатахсынц, уый бæрц бынат, цы адæмты ранымадтам, уыцы адæмты фольклоры нæ ахсынц; ирон адæмы «Нарты кадджытæ» куыд хъæздыг сты, иннæ адæмты «Нарты кадджытæ» афтæ хъæздыг не сты.

Æппæт дунейы литературæйы ис иу къорд кадæджы, сæ ахадындзинад æппæт дунейы цæрæг адæмты æхсæн кæмæн анхъæвзта, ахæмтæ. Зæгъæм: «Игоры полчъы зарæг» — уырысмæ, «Нибелунгты зарæг» — немыцмæ, «Роланды зарæг» — францмæ, «Гайаватæйы зарæг» — Америчы цæрæг индиæгтæм (америкаг поэт Лонгфеллойы фыст), «Калевалæ» — финнтæм, «Джангар» — хъалмыхъмæ, «Сасуйнаг Давид» — сомихмæ æмæ афтæ дарддæр.

Зынгæ ахуыргонд адæмтæй бирæтæ куыд зæгъынц, афтæмæй «Нарты кадджытæа сæ аппмæ гæсгæ дæр æмæ сæ аивдзинадмæ гæсгæ дæр ахсынц тынг стыр бынат, цы номдзыд кадджытæ ранымадтам, уыцы кадджыты рæнхъы.

Æмæ афтæ куы нæ уаид, — «Нарты кадджытæм» ахæм стыр миниуæг куы нæ фиппайдæуаид, уæд сæм ахуыргонд адæмтæ сæ хъус афтæ тынг нæ дардтаиккой рагæй нырмæ дæр, афтæ æнувыд сыл нæ уаиккой, мыхуыр сæ нæ кодтаиккой, куыд уырыссаг æвзагыл, афтæ фæсарæйнаг æвзæгтыл дæр.

«Нарты кадджытæ» мыхуыры зынын байдыдтой XIX æнусы дыккаг æрдæджы.

1868 азы академик А. Шифнер рауагъта ахæм чиныг «Осетинские тексты».

Уыцы чипыджы мыхуыргонд æрцыди «Нарты кадджытæй» дæр цалдæр. Академик Шифнерæн, уыцы чиныгæн æрмæг æмбырд кæнгæйæ, æххуыс кодта-иу ирон ахуыргæнæг, йæ мыггаг — Цорæтæй.

1871 азы Пфафф, зæгъгæ, — иу ахуыргонд, — ныммыхуыр кодта цалдæр скъуыддзаджы «Нарты кадджытæй» ахæм чиныджы: «Сборник сведений о Кавказе».

XIX-æм æнусы уыдкс ахæм мыхуырон оргæн: «Сборник сведений о кавказских горцах». Уым 1871–1876 азты дæргъы «Нарты кадджытæй» хицæн кадджытæ мыхуыр кодтой, уырыссаг æвзагмæ тæлмацгондæй, Санатæй дыууæ æфсымæры — Дзантемыр æмæ Гацыр.

Уыд ноджы ахæм оргæн: «Сборник материалов для описания племен и местностей Кавказа». Уым 1889 азы Xъайтмазты Аслæмырзæ ныммыхуыр кодта цалдæр кадæджы «Нарты кадджытæй». Уый дæр сæ ныммыхуыр кодта уырыссаг æвзагмæ тæлмацгондæй.

Тынгдæр-тынгдæр та «Нарты кадджытæм» йе ’ргом радта номдзыд ахуыргонд академнк Вс. Миллер. 1881 азы фæзындис йæ зынгæ уацмыс — «Ирон этюдтæ», зæгъгæ, уый фыццаг хай. Уыцы чиныджы кæрæй кæронмæ дæр сты æрмæст ирон текстытæ. Уыцы текстыты æхсæн бирæ бынат ахсынц «Нарты кадджытæ» («Батрадз куыд райгуырди»; «Батрадзы фыд Хæмыцы куыд амардтой; «Батрадз йæ фыды туг куыд райста», «Хуыцау Батрадзы куыд амардта», «Батрадз æмæ Бедзенæг»; «Созырыхъо»; «Хæмыц»; «Созырыхъо æмæ Уырызмæг», «Уырызмæг æмæ Созырыхъо» æмæ афтæ дарддæр — æдæппæт 15 таурæгъы. Фыст сты афтæ: сыфæн йæ иу фарсыл — иронау, йæ иннæ фарсыл — уырыссагау, тæлмацгондæй. Йæ чиныджы цы раздзырд ис, уым Миллер фыста афтæ:

«Наше собрание осетинских текстов открывается рядом т. н. Нартских сказаний, записанных мною летом 1880 года во Владикавказе, в Алагире и Садоне со слов некоторых стариков — осетин. Эти, наиболее древние и ценные сказания, находятся, можно сказать, в периоде вымирания. Их помнят и рассказывают в настоящее время еще некоторые старики, молодое же поколение знает очень мало о Нартах, не более чем подмосковные крестьяне о Илье Муромце или Добрыне Никитиче. Ввиду этога главной целью моей поездки в Осетию было записать как можно больше Нартских сказаний (бахахх æй кодтон æз — И. Дз.), так как» быть может, через 15, 20 лет уже некому будет в Осетии прославлять подвиги Батрадзов, Уырызмагов и других удалых нартов»...

Ардыгæй бæрæг кæны, куыд бирæ аргъ кодта Миллер «Нарты кадджытæн». Æрмæстзæгъын хъæуы уый, æмæ Миллер иу чысыл фæрæдыдис: «Нарты кадджытæ» нæ ферох сты æмæ нæ ферох уыдзысты. Æцæг, раст у уый, æмæ кадæггæиджытæ, уæлдайдæр та «Нарты кадджытæ» чи кодта рæсугъд æмæ дæсны, уыдон афтæ арæх кæй нал сты.

1902 азы В. Миллер рауагъта æндæр чиныг — «Дигорские сказания», «Нарты кадджытæй» та иу къорд мыхуыргонд кæм æрцыд, ахæм.

Октябры Цытджын Социалистон Революцийы фæстæ фольклорæн. Райдыдтой тынг стыр аргъ кæнын. Фæзындис алы фæрæзтæ адæмон сфæлдыстад æмбырд кæнынæн æмæ мыхуыр кæнынæн. Уымæ гæсгæ ирон адæм дæр байдыдтой æмбырд кæнын æмæ мыхуыры уадзын сæ адæмон сфæлдыстад. 1925 азæй 1928 азмæ Цæгат Ирыстоны Ахуырадон-Иртасæг Институт рауагъта мыхуыры æртæ чиныджы — «Памятники народного творчества осетин». Æртæ чиныджы та рауагъта Хуссар Ирыстоны Институт — «Памятники Юго-Осетинского народного творчества» (1929–1930 азтæ). Уыцы чингуыты тынг бирæ бынат æрцахстой «Нарты кадджытæ». 1939 азы «Нарты кадджытæй» дæс кадæджы мыхуыры рауагъта Абайты Васо[1]).

«Нарты кадджытæ» фæзындысты мыхуыры фæсарæйнаг æвзæгтыл дæр: немыцаг æвзагыл дзы 1887 азы рауагъта Гюбшман, ноджы 1922 азы та — А. Дирр. Дирры чиныг мыхуыргонд æрцыд англисаг æмæ францусаг æвзæгтыл дæр.

Тынг бирæ æрцыд æмæ цæуы сæ кой «Нарты кадджытæн» наукон литературæйы дæр. Рагæй сæм сæ хъус дарынц ССР Цæдисы Наукæты Академи, Советон фысджыты цæдис æмæ аив литературæйы паддзахадон рауагъдад. Æнхъæлмæ кæсынц, кæд фæуыдзысты æмбырдгонд «Нарты кадджытæ», кæд сæ фæуыдзысты куыстгонд, цæмæй сæ уырыссаг æвзагмæ раивой æмæ сæ ныммыхуыр кæной, уымæ.

«Нарты кадджытæ» цы рæстæджы фæзындысты, уый ныртæккæ зын зæгъæн у. Уыцы фарстайæн æмхуызон дзуапп нæй. Иутæ зæгъынц, зæгъгæ, дам, мах эрæйы агъоммæ фæзындаиккой; иннæтæ та афтæ зæгъынц, æмæ, дам, мах эрæйы фæстæ фæзындысты. А фæстаг хъуыдыйы тыххæй ахæм аргумент ис: «Нарты кадджыты» ис, мах эрæйы размæ уæвæн цы дзырдтæн нæ уыд, ахæмтæ (зæгъæм, чырыстон дины цы «зæдты» кой ис, уыцы «зæдты» нæмттæ); ис дзы ахæм дзырдтæ дæр, æмæ мах эрæйы æрæджы чи фæзынд, зæгъæм, «Тæтæртупп».

«Нæ бæлццæттæ дин изæд — даугутæ.

Æрæмбурд æнцæ, ранæхстæр æнцæ

Сау хонхи бадæг Сайнæг æлдармæ.

Уорссæр Тæтæртупп сæ къуари хестæр»...

(«Дигорон кадæнгæ», Туйгъанти Махарбеги финст. Дзæуджыхъæу, 1911).

Дзырд «Тæтæртупп» у, æвæццæгæн, тæтæйраг æвзагæй равзæргæ. Тæтæр та ирон адæммæ æввахс æрбацыдысты æмæ сæ хан, ныр Тæтæртупп кæм ис (Æрджынарæджы), уым æрбадт, æвæццæгæн, XIII æнусы (мах эрæйы). Ис дзы сармадзаны кой дæр. Сармадзан та афтæ раджы нæ фæзынди. Фæлæ раст нæ уыдзæн, «Нарты кадджыты» фæзынды рæстæг уыцы иугай дзыртæм гæсгæ куы бæрæг кæнæм, уæд. Адæмон сфæлдыстады хъысмæт афтæ у: æвиппайды нæ фæзыны, хицæн поэтты уацмыстæ куыд февзæрынц, афтæ, фæлæ сырæзы æнæхъæн æнусты дæргъы, ацæуы дзыхæй-дзыхмæ, æмæ йæм алы фæлтæр дæр, алы хицæн кадæггæнæг дæр, хицæн таурæгъгæнæг дæр, зарæггæнæг дæр «йæхиуæттæ» бахæссы.

Æрæджы уыдис ахæм хабар: Хуссар Ирыстоны иу таурæгъгæнæг дзырдта Нарты тыххæй, æмæ, дам, иу ныхас ахæм скодта: «Уæд Уырызмæг Сатанамæ телефонæй дзуры»... (!) Ацы хъуыддаг ныртæккæ худæгау зыны, фæлæ ма адæм æнахуыргонд, талынг куы уаиккой, уæд уыцы дзырдтæ таурæгъы баззаиккой, æмæ, чи зоны, иу сæдæ, дыууæ, æртæ сæдæ азы фæстæ уый дæр «æвдисæндзинадæн» баззаид, зæгъгæ, Нарт цардысты, телефон куы уыдис, уæд.

Фæлæ адæмон сфæлдыстад ахуыргæнгæйæ, ахæм фæндагыл лæууæн нæй — уæд раст нæ уыдзæн. Адæмы сфæлдыстадæй цы уацмыс райсынц,уымæн ссарын фæхъæуы йæ фыццаг, йæ райдианы апп, стæй уый фæстæ та агурын хъæуы, фæстæдæр ыл цы бафтыд, рæстæг æмæ йыл фæлтæртæ цы цъæрттæ бафтыдтой, уыдон.

«Нарты кадджыты» фæзынды рæстæджы тыххæй ССР Цæдисы Наукæты Академийы æмкусæг Абайты Васо афтæ фыссы: «Сказания о Нартах, подобно эпическим произведениям других народов, переходили из поколения в поколение. Они создавались веками. В отдельных своих частях „Сказания о Нартах“ хранят следы весьма древних общественных отношеннй и мифологических воззрений, переплетающиеся с позднейшими наслоениями и влияниями»... (В. Абаев. «Из осетинского эпоса», ССР Цæдисы Наукæты Академийы рауагъд, 1939 аз).

Афтæ зæгъы академик Миллер дæр (кæс: «Черты старины в сказаниях и быте осетин», ЖМНП, август, 1882 аз).

Нарты эпосы æвдыст цæуы феодалон формацийы агъоммæйы цард, мыггаггай царды (родовой строй) уаг, фыды мыггагæй, ис ма дзы мады мыггагæй царды уагæй баззайæццæгтæ дæр.

«Нарты кадджытæ» иттæг рагон кæй сты, уый бауырнинаг у; сты афтæ рагон, æмæ сæ райдайæн фæлтæр, сæ «апп» фæзынди мах эрæйы агъоммæ, зæгъгæ, куы зæгъæм, уæд уый, æвæццæгæн, рæдыд нæ разындзæн.

Нарты эпос хицæн кæны иу хъуыддагæй: иннæ адæмты эпосты кæддæриддæр вæййы иу, кæнæ цалдæр геройы, хицæн геройтæ. Афтæ нæу Нарты эпос — уым герой у æнæхъæн адæм — Нарт — зæрæдтæ (Уырызмæг æмæ æнд.), ас адæм (Созырыхъо, Сослан æмæ æнд), лæппутæ (Батрадз райдианы), устытæ (Сатана æмæ æнд.), чызджытæ (Ацырухс, Агуындæ).

Нартæм уыдис бирæ хорз миниуджытæ. Ирон адæм-иу дзæгъæлы нæ акодтой: «нæртон лæг», «нæртон хорзау «нæртон хъæбатыра æмæ афтæ дарддæр, — иу дзырдæй-иу алцæмæй дæр иттæг хорз цы уыдис (æвæдза, ныр дæр ма афтæ у), уымæй-иу «нæртон» зæгъгæ, загътой. Нарт сæ кадджытæм гæсгæ уыдысты хъæбатыр, сæ бæстыл «цъиу атæхын» нæ уагътой. Хъæбатырæй лæууыдысты се знæгты ныхмæ.

Тыхгæнæджы тых сæм цæй нæ фæлтау æрбахæццæ уыдаид, уый фæлтау сæ цард дæр нæ хъуыд æмæ бон дæр.

Кадджытæм гæсгæ Нартæн сæ зынгæдæр уыдис Батрадз. Батрадз амардта, Нартæн сæ зæронд фыды чи ахаста æмæ бафхæрдта, уыцы уæйыджы; ныппырх кодта Нарты знаг Хизы фидар æмæ æнд.

Нарт знаджимæ фидыд нæ зыдтой — хъуамæ йыл-иу фæуæлахиз уыдаиккой — æндæр гæнæн нæ уыдис. Кæд хъару æмæ тыхæй æххæст уыдысты Нарт, уæддæр гуымиры лæбурд нæ коцтой, фæлæ архайдтой зондæй; сæ тынгдæр хæцæнгарз уыди зонд, æмæ, уымæ гæсгæ, тынг аргъ кодтой зонд æмæ зондджын адæймагæн.

Уыдон сеппæт дæр сты, абоны царды дæр тынг ахсджиаг бынат цы миниуджытæ ахсы, ахæм хорз миниуджытæ.

Нарт уыдысты цардуарзаг адæм.

Цард сæм касти хорз, зынаргъ, æмæ йæ сæрыл мæлын дæр зыдтой. Лыстæг æркæсгæйæ, Нарт сæ царды уагмæ гæсгæ, уды хъаруйæ, тыхæй, зондæй — тынг хæстæг сты рагон бердзенты (гречъы) эпосы («Иллиада» æмæ «Одиссея») геройтæм. Хæсты сахаты — хæцаг адæм, тых сын ничи ары; фæлæ хæстæй фервæзтысты, зæгъгæ, уæд царды гуылфæны афардæг вæййынц — куывд, симд, кафт, хъару æвзарын — фатæй æхсынæй, дур æппарынæй, дзырдмæ-дзырд ссары нæй æмæ афтæ дарддæр.

Сæхи цагъары бынашæ æруадзой, зæгъгæ, уый бæсты — мæлæт. Никæцы адæймаджы раз æркъул кодтаиккой сæ сæр, адæймаджы раз нæ, фæлæ ма суанг хуыцауы раз дæр. «Нæ дуæрттæ бæрзонд аразæм, кæннод къæсæрыл хизгæйæ нæ сæртæ гуыбыр куы кæнæм, уæд хуыцау зæгъдзæни, мæнæн кувынц, зæгъгæ» — дзырдтой-иу Нарт.

Хуыздæр миниуджытæ цы ис, уыдонæй æххæст уæвын — уый уыд сæ бæллицц, сæ идеал Нартæн. Сæ кæрон, дам, куы æрцæйхæццæ кодта, уæд, дам, сæ хуыцау фæрсы:

— Цы уæфæнды, Нарт — фыдвæд, æви æвæд? — Æмæ, зæгъы, Нарт æмхъæлæсæй дзуапп радтой:

— Фыдвæды бæсты -æвæд, æвæд, хуыцау!

Зонд кæстæр æмæ хистæры сæрыл нæ уæрстой Нарт. Сæ кæстæртæй иу искæмæ хъару æмæ зонд куы рахатыдтой, уæд-иу йæ ныхмæ нæ лæууыдысты, фæлæ йын-иу бар лæвæрдтой, цæмæй йæхи хъæппæрисæй архайа, уымæн.

Зæгъæм ахæм хабар: Нартыл æфхæрд сæмбæлд — уæйыг сын сæ зæрæдтæй иуы ахаста; Нарты зæрæдтæ æрæмбырд сты æмæ уынаффæ кæнынц, цы ’гъдауæй райсой се ’фхæрд, уый тыххæй. Уыцы сахат ныхасы кæрон æрбалæууыд иу лæппу; ничи йæ зыдта. Ныхæстæм байхъусгæйæ, лæппу ракуырдта, цæмæй йын бар радтой йæ хъару бавзарынæн. Бар ын радтой. Хъару-иу цæмæй æвзæрстой, уыцы хъуыддæгты; тынг хорзæй равдыста йæхи. Уæд фæрсынц хисдæртæ: «Чи у ацы лæппу?»

Дзуапп райстой: «Хæмыцы фырт Батрадз!» Кæрон нал уыд сæцинæн Нарты хисдæртæн, ахæм хъаруджын гуырд кæй фæзынди Нартмæ, уый тыххæй.

Уæдæй фæстæмæ йын хисдæртæ йæ ныхасæн кодтой стыр аргъ, кастысты йæ коммæ. Æмæ ницæмæй фæрæдыдысты:

Батрадз кæддæриддæр кодта Нартæн кад æмæ ном, йæ фæрцы уæлахиз кодтой Нарт се знæгтыл.

Бирæ кад кодтой Нарт сылгоймагæн, хæд-зонд иу куы уыдис, уæд. Сатана — Нарты разагъды æфсин — уыди Нартæн сæ уынаффæгæнæг, зын ран-иу куы бафтыдысты, уæд. Нарты æхсæн-иу ын йæ ныхасыл дыууæ ничи загътаид — зæрондæй, ногæй.

Сатана уыд идеалон ус, йæ моимæ гъа æмæ о-йæ чи царди, бинонты, цард, мыггаджы цард рæсугъддзинады, кады раны чи æвæрдта, ахæм.

Сатана уыд идеалон æфсин, фæстауæрц кæнын чи зыдта, бахъуыды сахатмæ цæдтæ чи уыд, ахæм. Нартыл, зæгъы, фыд дуг, фыд заман куы скодта, хор сын куы нæ уал æрзад иу къорд азы, уæд сæ сæфты къахыл ныллæууыдысты. Ныхасмæ ма-иу рахылдысты æмæ уым цагъды мæрдтау дыдæгътæй хуыссыдысты. Сырдоны гацца сæ сæрты рахиз-бахиз кодта Нарты сагсур фæсивæдæн; кæмæн-иу дзы йæ былтæ асдæрдта, кæмæн-иу дзы йæ астæуыл йæ рон фæлыг кодта йæ дæндæгтæй, кæмæн та-иу дзы йæ фадывард ахаста. Иу бон куы уыд, уæд Уырызмæг — Сатанайы мой, — уыцы хъуыддаг фенгæйæ, баздæхт сæхимæ æмæ йæхи къæлæтджыныл мæсты уагъд æркодта. Сатана йæ фæрсы:

— Цы кодтай, цы ’рцыди, мæ сæры хицау?

— Цы-ма кæнон — Нарт сæфтмæ æрцыд... — æмæ йын радзырдта, ныхасы цы федта, уый.

Уæд æм Сатана дзуры:

— Ау, æмæ ууыл та цы хъынцъым кæныс? Ракæн сæ æмæ сын мах иннабонæй иннабонмæ цæл фæкæнын кæнæм.

Уырызмæг джихауæй аззади, ахæмæй мæ хæдзары куы ницы зонын, зæгъгæ.

Фæлæ йæ Сатана бамбæрста æмæ йæм дзуры:

«Иу уат мын у йедзаг кувæггаг уæлибæхæй, иннæ уат — кувæггаг авджыдзагæй, аннæ уат та — кувæггаг базыгæй. Ацу, адзур Нартмæ: цæуынхъом чи у, — цæугæ ракæнæд, цæуынхъом чи нæ у — хæсгæ йæ ракæнæнт...

Æмæ сын сарæзта куывд — иннабонæй иннабонмæ минас кодтой Нарт æмæ сыдæй амæлынæй фервæзтысты. Сæ кæрдзындæдтоны кой дардыл хъуыстуыди Уырызмæгæмæ Сатанайæн. Абоны онг дæр ма ирон адæм зарынц ахæм зарæг:

Дæлæ дыуармæ уазджытæ —

Уырызмæгмæ бадзурут,

Уырызмæгмæ бадзурынц.

Уырызмæг сæм ракæсы, —

Хæдзармæ сæ бахоны.

Уæд кæсдæртæм радзуры:

«Бурæ нæлфыс раласут,

Бурæ нæлфыс раргæвдут,

Сатанамæ бадзурут —

Цыппæрхъусыг рахæссут»...

Бурæ нæлфыс раргæвдынц,

Цыппæрхъусыг рахæссынц. æ. а. д.

Сатанайы номимæ Нарты царды ис баст бирæ хорздзинæдтæ, зæгъæм — бæгæныйы фæзынд. Зарынц ахæм зарæг:

«Цъиу бæласыл абадти,

Уым хуымæллæг ратыдта.

Уырдыгæй ратахти,

Хуртуаныл абадти —

Зады нæмыг фелвæста.

Сатанамæ сæ бахаста

Сатана бæгæны афыхта.

Идеалон сылгоймаджы обрæз (хуыз) ис, дунейыл зынгæдæр цы эпостæ ис, уыдоны сеппæты дæр. Зæгъæм: «Одиссейы» — Пенелопæ, «Илиадæйы» — Андромаха; афтæ «Гайаватæйы зарæг», «Калевалæ» æмæ æндæрты дæр, Уыцы обрæзтæй Сатанайы обрæз уæлдæр едтæмæ дæлдæр нæу.

Нарты эпос у адæмон эпос. Адæмон канд уымæн нæ, æмæ йæ адæм хорз зонынц æмæ бирæ уарзынц; канд уымæн нæ, æмæ йе’взаг адæмон æвзаг у. Нæ, Нарты эпос адæмон уымæн у, æмæ йæ геройтæ сеппæт дæр адæмæй сты æмæ адæмимæ баст сты.

Тых æмæ хъару кæмæ ис Нартæй, уый йæхи кой нæ кæны, йæхи пайлайæн нæ кусы, фæлæ адæмы — Нартæн сеппæты пайдайæн, сеппæты кадæн, сеппæты номæн. Мæнæ æз адæмæй фæуæлдæр он, адæмы мæхицæн цагъар скæнон, адæм мын уæлдай кад æмæ цыт кæной, зæгъгæ, ахæм зæрдæйы уаг æмæ ахæм зондахаст никæмæ бафиппайдæуыдзæн Нартæй. Æппæт дæр — Нарт сеппæтæн, æппæт дæр — Нартæн сеппæты тыххæй. Адæм цæмæ бæллыдысты хорздзинадæй, адæммæ сæ царды ныфс цæмæй уыдис, адæм сæ зæрдæйы цæмæ æнхъæлмæ кастысты сæ цард фæхуыздæр кæныны тыххæй — уыдон сеппæт дæр бынат ссардтой «Нарты кадджыты».

Афтæ сты «Нарты кадджытæ» аппæй.

Бынтон диссаг та сты «Нарты кадджытæ» аивады ’рдыгæй. Диссаджы сюжеттæ, æнаипп композици, æвзаджы быркуы — «Нарты кадджытæн» сæ бæрæггæнæнтæ. «Нæртон аивдзинада, зæгъгæ, кæд искæцы уацмысы тыххæй зæгъæн ис, уæд æппæты фыццаг — «Нарты кадджытæн» сæхи тыххæй. Аивдзинадæй «Нарты кадджытæн» æнæкъæмдзæстыгæй абарæн ис, дуне — дзыллæйы фольклоры хуыздæр эпостыл нымад чи у, уыдонæй бирæтыл.

НаукоН литературæйы «Нарты кадджыты» стилы кой кæм цæуы, уым сын размæ хæссынц сæ мифологон фарс... «величественные памятники Нартовского эпоса, осетинского, кабардинского и других народов Северного Кавказа, пленяющие нас своей мифологической стороной»... («Лит. газета» № 48, 15 сентябры 1940 г. — «Праздник калмыцкого народа»).

Уый, мæнмæ гæсгæ, раст нæу. Нарты кадджыты фылдæр бынат ахсы реализм. Нарты эпосы геройтæ сæ миниуджытæм гæсгæ, цы сгуыхтдзинæдтæ æвдисынц, уыдонмæ гæсгæ тынг хæстæг сты адæймагмæ, кæд сæ равзæрдмæ гæсгæ, сæ митæй иуæй-иутæм гæсгæ мифон æгъдæуттимæ баст сты, уæддæр. Уыдон сты адæм, æцæг адæм, стыр сгуыхтдзинæдтæ кæмæ ис, бæрзонд, хорз миниуджытæ кæмæ ис, ахæм адæм.

«Нарты кадджытыл», куыд æмбæлы, ахæм куыст нырма не ’рцыдис. Ныры онг сæ зонæм хицæн таурæгъты хуызы, кæрæдзийыл баст цыма не’сты, иу сюжетсын цыма нæй, ахæм хуызы. «Композиция» Джангра своеобразна. Это не разрозненные, хотя и величественные памятники нартовского эпосаа, афтæ фыссынц, уæлдæр «Литературон газетæйа цы № кой æмæ цы статьяйы кой скодтон, уым. Фæлæ, цымæ, æцæг афтæ у, цымæ Нарты таурæгътæ æцæг хицæнтæ сты кæрæдзийæ? Æцæг дзы нæй сюжет? Мæнмæ афтæ кæсы, цыма афтæ хицæнтæ несты æмæ дзы, цыма, иу сюжетон хал ссарæн ис, куыст сыл куьГрцæуа, уæд.

Зæгъын хъæуы «Нарты кадджытæн» сæ барсты, сæ метрикон æгъдауы тыххæй дæр иу чысыл. Фыст дзы цы ’рцыдис «Нарты кадджытæй», уый — иууылдæр фыст æрцыд таурæгъгæнджыты дзыхæй. Кадæггæнджытæм хъусгæйæ дзы иу скъуыддзаг йеддæмæ фыст не ’рцыд (Ацæмæзы зарæг).

Уымæ гæсгæ рауади афтæ, цыма «Нарты кадджытæ» прозæйы хуызы сты.

Уый рæдыд у. Ирон зарджытæ, тынгдæр та ирон кадджытæ, сты арæзт цавæрдæр метрикон æгъдауæй. Уыцы метрикон æгъдау циу, ууыл ныр-ма дзæбæх ничи бакуыста, æмæ дзы бæлвырд зæгъæн ницы-ма ис. Зындгонд у, кадæггæнæг хъисфæндырæй кæй фæцæгъды æмæ заргæ кæй фæкæны кадæггæнгæйæ, уый. Кадæг — кадæг дæр уымæн хуыйны æмæ уымæй хицæн кæны таурæгъæй — æрмæст дзургæ кæй фæкæнынц, уымæй. Даредзанты кадджытæй баззади иу скъуыддзаг, метрикон æгъдауæй фыст кæцы’рцыд, ахæм. Мæнæ дзы 4 рæнхъы æвдисæнæн:

Хорз, загъта Ростъом, æз уыдонæн дуапп куы радтдзынæн»,

Загъта, ’мæ дын куы араст и, куы араст и.

Уый фæстæ кæм æмбæлди, уыцы ран сæ ныхмæ куы ныллæууыди, куы, мæ хур,

Æмæ дын хæцынтæ куы байдыдта, хæцынтæ, зæгъгæ»...

Æнæмæнг у, «Нарты кадджытæ» исты хуызон метрикон æгъдауыл арæзт кæй уыдысты, уый.

Ирон эпикон зарджытæ хицæн метрикон æгъдауыл арæзт кæй сты, уымæн æвдисæнæн ис райсæн «Нарты Ацæмæзы зарæг»:

«Сау хохы цæрæг Сайнæг æлдар уыд.

Уымæн уыд иу чызг Агуындæ-рæсугъд.

Йæ иунæг сау чызг, йæ иунæг бындар —

Æлдарæн куы уыд йæ зæрдæдарæн»...

«Ацæмæзы зарæг» кæрæй кæронмæ у фыст ахæм барстæй. Кадæггæнæгмæ хъусгæйæ чи ныффыста уыцы зарæг (Тугъанты М.), уый афтæ зæгъы: «Метрический размер сказания — обычный размер осетинской эпической песни». (Абаев. «Из осетинского эпоса», стр. 11).

Æз ницы ма зæгъын, «метрикон» кæнæ «силлабикон» барстыл арæзт у эпикон зарæг, зæгъгæ, чи фыссы, уыдон хъуыдыйы ныхмæ, фæлæ, мæнмæ гæсгæ, сæ иуыл дæр нæу æмæ сеппæтыл дæр. Уый у хицæн барст, адæмон барст.

Кадæггæнджытæм хъусгæйæ фыст кæй нæ цыдысты, уымæ гæсгæ «Нарты кадджытæн» сæ аивдзинадæй бирæ ахауди.

Рагон бердзенты (гречъы) лирикæйы тыххæй афтæ фыссынц:

1. «Без музыки, сопровождавшей мелическую песню, в ней часто нельзя уловить совсем метра, так как только в связи с музыкой произведение представляло собою гармоническое целое» (Коган. «Очерки по истории древних литература, изд. 1935 г., стр. 110).

2. «Только музыка могла уяснить читателю метрический план поэта (Магаффи. «История классического периода греческой литературы»).

3. «Даже такой великий поэт, как Пиндар, никогда не может быть оценен нами, потому что сохранившийся текст его творений, оторванный от музыки, утратил лучшую часть их души». (Коган. Цы чиныг схуыдтон, уым).

4. «И слава его (Пиндара) песен погибла для мира навеки вместе с плавной гармонией, под звуки которой она когда-то родилась». (Джеб, «История греческой литературы», ст. 30).

5. «Все знают, что «Шах-намэ» можно читать и просто, ие нараспев; но настоящее его чтение, при котором слушатель получает незабываемое впечатление — это чтение нараспев и даже пение». (Ю. Н. Марр. «Стихотворный размер «Шах-намэ», статьи и сообщения, I, II, стр. 68-69).

Раст афтæ у «Нарты кадджыты» хъуыддаг дæр. «Нарты кадджытæна сæ метрикон арæзт раиртасын, сахуыр кæнын — уый у нæ раздæр хæс. Уыцы хъуыддаг канд «Нарты кадджытæ» нæ, фæлæ у пайда æгас ирон поэзийæн дæр.

Мæнг нæ уыдзæн, афтæ куы зæгъæм:

ирон аив литературæмæ «Нарты кадджыты» аивдзинады тæваг фаг куы фæхæццæ уаид, уæд йæ ахадындзинад æмæ йæ уæз зынгæ фæфылдæр уаиккой, зæгъгæ, уый.

Тынг бирæ бынат ахсынц «Нарт» æмæ сæ кой ирон адæмы царды уаджы. Нарты нæмттæ абоны онг дæр тынг арæх сысты иронд адæммæ, зæгъæм: Уырызмæг, Хæмыц, Батрадз, Сослан, Ацæмæз, Созрыхъо, Æхсар, Ацырухс, æмæ аф. д. Ис мыггæгтæ дæр, сæхи Нартимæ чи бæтты, ахæмтæ: Хæмыцатæ (Батрадзы фыд Хæмыц), Æхсаратæ (Уæрхæджы фырттæ Æхсар æмæ Æхсæртæг) æмæ аф. д.

Ирыстоны ис хъæуты нæмттæ, бæсты нæмттæ, Нартимæ баст чи у, ахæмтæ, зæгъæм: Нарты-хъæу, Зилахар (Нарты кадджытæм гæсгæ-иу Нарт хъазынмæ æмбырд кодтой Зилахармæ) æмæ аф. д.

Ирыстоны ис ноджы материалон культурæйы баззайæццæгтæ, Нартимæ баст кæцытæ цæуы, ахæмтæ, зæгъæм: Лæцы цур (Куырттаты комы) ис иу уæлмæрд æмæ йæ хонынц «Нарты уæлмæрда.

Уыцы ран ис ноджы ныхас, æмæ йæ хонынц «Нарты ныхас», Нары иу зæппадз хонынц «Нарты Сосланы зæппадз». Кувæндæттæ: Реком (Цъæййаггомы), Мыкалгабыр (Къасарагомы) æмæ Таранджелос (Хъæдысæр), уыдонæн Нарты кадджытæм гæсгæ, сæ фæзынд баст у Нарты Батрадзы мæлæтимæ. Уымæй дарддæр ма ис Ирыстоны дуртæ, къæдзæхтæ æмæ аф. д., Нарты коимæ баст чи у, ахæмтæ.

«Нарты кадджытæ» сты иттæг стыр культурон хъæздыгдзинад, адæмы зонд бирæ сæдæ азты дæргъы цæуыл куыста æмæ цы сарæзта, ахæм. Ирон адæмæн тынг арф æвæрд сты сæ зæрдæйы «Нарты кадджытæ». Бирæ нæ разындзæн ирон адæмы æхсæн, «Нарты кадджытæй», кæд бирæ нæ, уæддæр иу цалдæр скъуыддзаджы чи нæ зона.

Фæлæ уый æгъгъæд нæу: хъуамæ сæ кæрæй кæронмæ зоной, уæлдай дæр та ног фæлтæр. Рахæссын сын хъæуы уыцы хæзна сæ размæ.

Фæлæ уый дæр æгъгъæд нæу: ирон адæмæй фæстæмæ (æндæр ма цы адæмтæм ис, уыдон тыххæй нæ зæгъын) Нарты эпос хъуамæ зоной не стыр Цæдисы фæллойгæнæг адæмтæ сеппæт дæр. «Давно следовало бы ознакомить русских читателей с... эпическим циклом на овском (осетинском — И. Дз.) языке, посвященным Нартам» (Н.Я. Марр). Уый у зын хъуыддаг; фæлæ хъуамæ цы фæнды зынтæй дæр нæ къухы бафта.

Хъуамæ Ирыстоны колхозонтæ, кусджытæ, интеллигенци — се ’ргом радтой уыцы куыстмæ, йæ фадат кæмæн куыд амоны, афтæ. Уæлдай æхсызгондæр хъуыддаг у кадæггæнджыты сбæрæг кæнын, «Нарты кадджытæ» ма хорз чи зоны, ахæмты.

«Нарты кадджытæ» ныронг мыхуыры цыдысты хицæн скъуыддзæгтæй. Ныр сыл афтæ бакусын хъæуы, æмæ сæ цæмæй рауайа иу æнæхъæн стыр уацмыс, — дзыллæты эпосты æхсæн цытджын бынат цы уацмысæн лæвæрд æрцæуа, ахæм.

«Нарты кадджытæ» бацæттæ кæнгæйæ, ирон адæм бахæсдзысты иттæг стыр хæзна дунейы культурон хæзнадонмæ.

[1] ССРЦ Наукæты Академийы рауагъд

Дата добавления: 2015-08-29