- У мяне Кнiга, - сказаў ён, калi яны скончылi абдымацца.
- О, праўда? Добра, - сказала яна без лiшняе цiкаўнасцi i амаль адразу схiлiлася над керагазам, каб зварыць кавы.
Яны вярнулiся да гэтай тэмы толькi праз паўгадзiны пасля таго, як леглi ў ложак. Вечар ужо дыхаў прахалодаю, i iм давялося прыкрыцца коўдрай. Знiзу даляталi знаёмыя гукi песнi i стукату чаравiкаў па бруку. Жанчына з чырвонымi, як цэгла, рукамi, якую Ўiнстан бачыў, як быў тут першы раз, была, здавалася, неадлучнаю часткай двара. Яна, пэўна, так i хадзiла праз цэлыя днi памiж балеяй i вяроўкай i, калi рот у яе не быў заняты зашчэпкамi, спявала свае чуллiвыя песнi. Джулiя прылегла на бок i ўжо была гатовая заснуць. Ўiнстан выцягнуў руку, каб узяць кнiгу з падлогi, i сеў, прыхiлiўшыся да бiльца ложка.
- Нам трэба гэта прачытаць, - сказаў ён, - i табе таксама. Усiм сябрам Братэрства трэба гэта прачытаць.
- Чытай, - сказала яна, не расплюшчыўшы вачэй. - Чытай уголас. Так будзе найлепей. Так ты будзеш адразу мне тлумачыць.
Стрэлка гадзiннiка была на шасцёрцы, што значыла васемнаццаць гадзiн. У iх заставалася яшчэ тры-чатыры гадзiны. Ўiнстан паклаў кнiгу на каленi i пачаў чытаць:
Раздзел першы
Няведанне - гэта сiла
На працягу ўсiх гiстарычных эпох, па ўсёй верагоднасцi, з канца неалiту, у свеце iснавала тры катэгорыi людзей: Вышэйшыя, Сярэднiя i Нiжэйшыя. Яны ў сваю чаргу дзялiлiся на розныя драбнейшыя групы, насiлi незлiчоную колькасць розных найменняў, iх лiчбавыя прапорцыi, а таксама ўзаемныя дачыненнi мянялiся ад стагоддзя да стагоддзя. Аднак асноўная будова чалавечага грамадства не мянялася нiколi. Нават пасля вялiзных зрухаў i ўяўна незваротных перамен заўсёды сама па сабе ўсталёўвалася тая самая структура, гэтаксама як гiраскоп заўсёды iмкнецца да раўнавагi, у якi бок яго б нi схiлялi.
- Джулiя, ты не спiш? - спытаўся Ўiнстан.
- Не, каханы. Я слухаю. Чытай далей. Гэта проста цудоўна.
I ён чытаў далей:
Мэты гэтых трох груп абсалютна несумяшчальныя памiж сабою. Мэта Вышэйшых застацца там, дзе яны ёсць, Сярэднiх - памяняцца месцамi з Вышэйшымi. Мэта Нiжэйшых, калi яна ў iх увогуле ёсць - бо неадменнай уласцiвасцю Нiжэйшых ёсць тое, што яны занадта прыгнечаныя працай, каб усведамляць трывала, не ўрыўкамi, нешта апроч iх штодзённага жыцця - мэта гэтае групы - злiквiдаваць усе адрозненнi i стварыць грамадства, у якiм усе людзi былi б роўныя. I гэтак, праз усю Гiсторыю, змаганне, асноўныя рысы якога застаюцца тыя самыя, паўтараецца бясконца. Часам, на працягу доўгiх перыядаў, здаецца, што Вышэйшыя трывала трымаюць уладу. Але рана цi позна заўсёды надыходзiць момант, калi яны страчваюць або веру ў сябе, або здольнасць да эфектыўнага кiравання, або i тое i тое разам. I тады iх скiдаюць Сярэднiя, якiя схiляюць на свой бок Нiжэйшых, запэўнiваючы iх, што яны змагаюцца за свабоду i справядлiвасць. Дасягнуўшы сваёй мэты, Сярэднiя зноў заганяюць Нiжэйшых у былое рабства i самi робяцца Вышэйшымi. Новая сярэдняя група вылучаецца тады з адной з ацалелых груп або з абедзвюх, i барацьба пачынаецца зноў. З трох груп толькi Нiжэйшым нiколi, нават часова, не ўдаецца дасягнуць сваёй мэты. Было б перабольшаннем сказаць, што за ўсю гiсторыю не было дасягнута нiякага матэрыяльнага прагрэсу. Нават сёння, у перыяд заняпаду, сярэднi чалавек мае лепшыя жыццёвыя ўмовы, чым колькi стагоддзяў таму. Але нiякi рост багацця, нiякае палагодненне нораваў, нiякiя рэформы або рэвалюцыi нi на мiлiметр не наблiзiлi роўнасцi людзей. З пункту погляду Нiжэйшых гiстарычныя перамены нiколi не значылi болей, чым проста змену iмя iх гаспадароў.
Пад канец ХIХ стагоддзя шматлiкiя наглядальнiкi заўважылi пастаяннае паўтарэнне гэтае мадэлi грамадства. Тады з'явiлiся школы мысляроў, якiя разглядалi гiсторыю як цыклiчны працэс i манiлiся давесцi, што няроўнасць нязменны закон чалавечага жыцця. Гэтае вучэнне, вядома ж, i раней заўсёды мела сваiх прыхiльнiкаў, але ў тым, як яно падавалася, адбылася iстотная змена. У мiнулым неабходнасць iерархiчнае формы грамадства баранiлася вучэннем, уласцiвым вышэйшаму класу. Вучэнне гэтае прапагандавалася каралямi i арыстакратамi, святарамi, законнiкамi i iншымi, што паразiтавалi на iх, i змякчалася яно абяцаннямi адплаты ва ўяўным свеце, па той бок магiлы. Сярэднiя, змагаючыся за ўладу, заўсёды ўжывалi словы накшталт "свабода", "справядлiвасць", "братэрства". Аднак на паняцце "братэрства людзей" пачалi нападаць людзi, якiя яшчэ не займалi кiраўнiчых пастоў, але неўзабаве спадзявалiся iх заняць. Раней Сярэднiя рабiлi рэвалюцыi пад сцягам роўнасцi, а пасля ўсталёўвалi новую тыранiю, як толькi старая была знiшчана. Новыя Сярэднiя абвяшчалi цяпер сваю тыранiю загадзя. Сацыялiзм - тэорыя, якая з'явiлася на пачатку ХIХ стагоддзя i ўяўляла сабою апошняе звяно ланцуга думкi, што брала пачатак у антычных паўстаннях рабоў, - быў яшчэ глыбока прасякнуты ўтапiчнымi iдэямi мiнулых стагоддзяў. Але ва ўсiх варыянтах сацыялiзму, якiя з'явiлiся прыблiзна пасля 1900 года, мэта ўсталявання свабоды i роўнасцi стала ўсё больш i больш адкрыта адкiдацца. Новыя рухi, што ўзнiклi ў сярэдзiне стагоддзя - Ангсоц у Акiянii, Неабальшавiзм у Эўразii, Культ смерцi, як яго звычайна называюць, ва Ўсходазii - свядома паставiлi сабе за мэту ўвечнiць несвабоду i няроўнасць. Гэтыя новыя рухi, вядома ж, бралi пачатак са старэйшых вучэнняў, iмкнулiся захаваць iх назвы i ўславiць на словах iх iдэалогiю. Але мэтаю ва ўсiх iх было стрымаць прагрэс i ў пэўны момант назаўсёды спынiць гiсторыю. Маятнiк мусiць зрабiць яшчэ адно ваганне i замерцi. Як звычайна, Вышэйшыя павiнны быць скiнутыя Сярэднiмi, якiя тады зрабiлiся б Вышэйшымi. Але гэтым разам, паводле свядомае стратэгii, новыя Вышэйшыя былi б здольныя вечна ўтрымлiваць свае пазiцыi.
Новыя вучэннi ўзнiклi дзякуючы назапашаным гiстарычным ведам, а таксама дзякуючы глыбейшаму разуменню гiсторыi, якога амаль не было да дзевятнаццатага стагоддзя. Цыклiчны рух гiсторыi цяпер быў заўважны, цi, прынамсi, так магло здавацца. Але калi ён быў заўважны, значыць, яго можна было змянiць. Аднак галоўная глыбокая прычыны ўзнiкнення гэтых вучэнняў палягала ў тым, што з пачатку дваццатага стагоддзя роўнасць людзей зрабiлася тэхнiчна дасягальнай. Праўда, людзi ўсё яшчэ былi няроўныя паводле прыродных здольнасцяў, i для размеркавання функцый мiж людзьмi ўсё яшчэ павiнен быў iснаваць выбар, якi аддаваў бы перавагу адным за кошт другiх. Але не iснавала ўжо нiякай рэальнай неабходнасцi для размежавання паводле класаў або рознiцы маёмаснага стану. Ранейшымi часамi класавыя адрозненнi былi не толькi непазбежныя, але i пажаданыя. Няроўнасць была платаю за цывiлiзацыю. Становiшча, аднак, змянiлася з развiццём машыннае вытворчасцi. Нават калi яшчэ i заставалася неабходнасць таго, каб людзi выконвалi розную працу, дык было ўжо зусiм неабвязкова, каб яны жылi на розным сацыяльным або эканамiчным узроўнi. Вось чаму з пункту погляду новых груп, якiя рыхтавалiся да захопу ўлады, чалавечая роўнасць была ўжо не iдэалам, да якога трэба iмкнуцца, а небяспекаю, якой трэба было пазбегнуць. Раней, калi справядлiвае i мiрнае грамадства было сапраўды немагчымае, было вельмi лёгка ў яго верыць. Iдэя аб зямным раi, дзе людзi будуць разам у братняй згодзе, без законаў i без знясiльнае працы, тысячагоддзямi вабiла чалавечую фантазiю. Гэтае ўяўленне зрабiла пэўны ўплыў нават на тыя групы людзей, якiя мелi рэальную карысць ад кожнай гiстарычнай перамены. Спадкаемцы французскай, ангельскай i амерыканскай рэвалюцый часткова i самi верылi сваiм словам аб правах чалавека, свабодзе слова, роўнасцi перад законам, словы гэтыя ўплывалi ў пэўнай ступенi нават на iх паводзiны. Але ўжо ў чацвёртым дзесяцiгоддзi ХХ стагоддзя ўсе асноўныя плынi палiтычнае думкi былi аўтарытарныя. Рай зямны быў развянчаны якраз тады, як ён стаўся дасягальным. Любая новая палiтычная тэорыя, як бы яна нi называлася, вяртала назад да iерархiзаванага i строга рэгламентаванага грамадства. А ў 30-я гады, з агульным пагаршэннем палiтычнае атмасферы, метады, ад якiх даўно ўжо, часам сотнi гадоў назад, адмовiлiся - зняволенне без суду, выкарыстанне ваеннапалонных у якасцi рабоў, публiчныя пакараннi, катаваннi дзеля здабычы паказанняў, узяцце заложнiкаў i дэпартацыя цэлых народаў, - не толькi зноў сталiся звычайнымi, але не выклiкалi пратэсту i нават баранiлiся людзьмi, што лiчылi сябе адукаванымi i прагрэсiўнымi.
Толькi пасля дзесяцi гадоў сусветных i грамадзянскiх войнаў, рэвалюцый i контррэвалюцый ва ўсiх частках свету Ангсоц i яго канкурэнты склалiся ў дакладна акрэсленыя палiтычныя тэорыi. Але iм папярэднiчалi розныя сiстэмы, звычайна званыя таталiтарнымi, якiя з'явiлiся раней у гэтым стагоддзi, i галоўныя абрысы свету, якi павiнен быў нарадзiцца з пануючага бязладдзя, былi ўжо даўно вiдавочныя. Што за тып чалавека мусiў уладарыць у гэтым свеце таксама было вiдавочна. Новая арыстакратыя складалася пераважна з бюракратаў, навукоўцаў, тэхнiкаў, прафсаюзных дзеячаў, прапагандыстаў, сацыёлагаў, выкладчыкаў, журналiстаў i прафесiйных палiтыкаў. Гэтыя людзi, якiя паходзiлi з аплочваных прадстаўнiкоў сярэдняга класа i вышэйшых пластоў рабочых, былi сфармаваныя i аб'яднаныя бясплодным светам манапалiзаванай прамысловасцi i цэнтралiзаванага кiраўнiцтва. У параўнаннi з адпаведнымi сiламi мiнулых часоў яны былi менш хцiвыя, менш прывабленыя раскошаю, затое болей прагныя чыстай улады i, што характэрна, больш свядомыя ў сваiх дзеяннях i больш рашучыя ў знiшчэннi апазiцыi. Гэтае апошняе адрозненне было самае iстотнае. У параўнаннi з сённяшнiмi, усе тыранii мiнуўшчыны былi млявыя i недзеяздольныя. Кiраўнiчыя колы заўсёды былi ў пэўнай ступенi заражаныя лiберальнымi iдэямi, былi радыя паўсюль папускаць лейцы, паважна ўспрымалi толькi вiдавочныя факты i не цiкавiлiся, пра што думаюць iх падуладныя. Нават сярэднявечная каталiцкая царква здавалася талерантнаю ў параўнаннi з сучаснымi стандартамi. Прычына часткова палягае ў тым, што ў мiнулым нiводзiн урад не мог трымаць сваiх грамадзянаў пад сталым наглядам. Аднак ужо вынаходка кнiгадрукавання дазволiла лягчэй манiпуляваць грамадскай думкай. Кiно i радыё дапамаглi тут яшчэ болей. З развiццём тэлевiзii i з тэхнiчным прагрэсам, якi дазволiў стварыць апарат, што працуе i на перадачу i на прыём, прыватнаму жыццю людзей настаў канец. Кожнага грамадзянiна цi, прынамсi, кожнага вартага таго, каб за iм сачылi, можна было трымаць дваццаць чатыры гадзiны ў суткi пад вачамi палiцыi, у трэскаце афiцыйнае прапаганды, тым часам як усе iншыя каналы камунiкацыi перакрытыя. Упершыню ўзнiкла магчымасць навязаць падуладным не толькi поўную паслухмянасць дзяржаўнай волi, але i поўную аднастайнасць думак.
Пасля рэвалюцыйнага перыяду пяцiдзесятых-шасцiдзесятых гадоў грамадства зноў, як i раней, перагрупавалася на Вышэйшых, Сярэднiх i Нiжэйшых. Але новыя Вышэйшыя, у адрозненне ад папярэднiкаў, дзейнiчалi ўжо не iнстынктыўна. Яны ведалi, што трэба рабiць, каб захаваць свае пазiцыi. Ужо даўно было заўважана, што адзiная надзейная падстава алiгархii - калектывiзм. Багацце i прывiлеi абараняць лягчэй, калi валодаеш iмi супольна з iншымi. Гэтак званая "лiквiдацыя прыватнае ўласнасцi", што адбывалася ў сярэдзiне стагоддзя, значыла на справе канцэнтрацыю ўласнасцi ў значна меншай, чым дагэтуль, колькасцi рук, ды яшчэ з тым адрозненнем, што новыя ўласнiкi не былi ўжо масаю iндывiдаў, а ўтваралi групу. Нiводзiн асобна ўзяты сябра Партыi не валодае нiчым, апроч нязначных асабiстых рэчаў. Супольна Партыя валодае ўсiм у Акiянii, бо яна кантралюе ўсё i распараджаецца прадукцыяй, як толькi хоча. У першыя паслярэвалюцыйныя гады яна здолела заняць пануючае становiшча, амаль не сустрэўшы супрацiву, бо ўвесь працэс адбываўся як акт калектывiзацыi. Заўсёды лiчылася, што пасля экспрапрыяцыi капiталiстаў настане сацыялiзм, i капiталiстаў без лiшнiх пытанняў экспрапрыявалi. У iх забралi ўсё - фабрыкi, шахты, зямлю, дамы, транспарт - а як усё гэта перастала быць прыватнай уласнасцю, дык яно мусiла стацца ўласнасцю грамадскай. Ангсоц, якi нарадзiўся на глебе ранейшага сацыялiстычнага руху i пераняў яго фразеалогiю, сапраўды выканаў галоўны пункт сацыялiстычнае праграмы, з тым загадзя прадбачаным i жаданым вынiкам, што эканамiчная няроўнасць сталася вечнаю.
Але праблемы ўсталявання вечнага iерархiчнага грамадства на гэтым не канчаюцца. Кiраўнiчыя колы могуць страцiць уладу ў чатырох выпадках. Яны могуць або быць пераможаныя звонку, або кiраваць так блага, што паўстануць масы, або дазволiць сфармавацца моцнай i незадаволенай сярэдняй групе, або страцiць давер да самiх сябе i жаданне кiраваць. Гэтыя прычыны не дзейнiчаюць паасобку i звычайна выступаюць у нейкай ступенi ўсе чатыры разам. Кiраўнiчы клас, якi здолеў бы супрацьстаяць усiм гэтым небяспекам, заставаўся б пры ўладзе вечна. Урэшце, вырашальным фактарам з'яўляецца духовы стан самога кiраўнiчага класа.
З паловы гэтага стагоддзя першая небяспека, па сутнасцi, знiкла. Кожная з трох двяржаваў, што цяпер падзяляюць свет, сапраўды непераможная i магла б перастаць быць такою толькi праз паступовыя дэмаграфiчныя змены, якiх урад з шырокаю ўладай можа лёгка пазбегнуць. Другая небяспека таксама застаецца толькi тэарэтычнаю. Масы нiколi не паўстаюць самi па сабе, i яны нiколi не паўстануць толькi з-за таго, што iх прыгнятаюць. Пакуль iм няма з чым параўнаць сваё становiшча, яны нiколi не ўсведамяць, што iх прыгнятаюць. Частыя эканамiчныя крызiсы мiнулага былi зусiм непатрэбныя, не дапускаюцца яны i цяпер, але iншыя гэткiя ж важныя перабоi могуць адбывацца i адбываюцца, не даючы палiтычных вынiкаў, бо няма нiякае магчымасцi адкрыта выказаць незадаволенасць. Што да праблемы перавытворчасцi, якая прыхавана iснуе ў нашым грамадстве з часоў узнiкнення машыннае тэхнiкi, Дык яна вырашаецца шляхам вядзення перманентнае вайны (гл. Раздзел III), якая служыць таксама для дасягнення ў грамадстве неабходнага маральнага духу. Такiм чынам, з пункту погляду нашых цяперашнiх кiраўнiкоў застаюцца наступныя рэальныя пагрозы: вылучэнне новае групы здольных людзей, якiя займаюць пасады нiжэйшыя за iх здольнасцi, людзей, прагных улады; развiццё лiбералiзму i скептыцызму ў iх уласных шэрагах. Такiм чынам, праблема мае, так бы мовiць, адукацыйны характар. Яна палягае ў тым, каб няспынна фармаваць свядомасць i кiраўнiчае групы, i больш шматлiкае выканаўчае групы, што iдзе непасрэдна за першаю. Што да свядомасцi масаў, дык яна патрабуе ўплыву толькi ў негатыўным сэнсе.
Грунтуючыся на гэтых дадзеных, можна ўявiць сабе, калi яна яшчэ не вядомая, агульную структуру акiянiйскага грамадства. На вяршынi пiрамiды стаiць Вялiкi Брат. Вялiкi Брат бясхiбны i ўсемагутны. Кожны поспех, кожнае дасягненне, кожная перамога, кожнае навуковае адкрыццё, усе веды, уся мудрасць, усё шчасце, уся цнота непасрэдна прыпiсваюцца яго кiраўнiчай i натхняльнай ролi. Нiхто нiколi не бачыў Вялiкага Брата. Ён - твар на плакатах, голас у тэлеглядзе. Мы можам быць пэўныя, што ён нiколi не памрэ, а наконт даты яго нараджэння ўжо i цяпер iснуе вялiкая няпэўнасць. Вялiкi Брат - маска, пад якою Партыя вырашыла выступаць перад светам. Яго функцыя - быць зборным аб'ектам любовi, страху i павагi - пачуццяў, якiя лягчэй прысвяцiць аднаму чалавеку, чым цэлай арганiзацыi. За Вялiкiм Братам iдзе Ўнутраная Партыя, якая налiчвае шэсць мiльёнаў чалавек, або трохi меней за два адсоткi насельнiцтва Акiянii. За Ўнутранай Партыяй iдзе Знешняя Партыя. Калi Ўнутраная Партыя разглядаецца як мозг дзяржавы, дык Знешнюю Партыю было б справядлiва параўнаць з рукамi дзяржавы. Далей iдуць безаблiчныя глухiя масы, звычайна называныя "проламi", якiя складаюць каля васьмiдзесяцi пяцi адсоткаў насельнiцтва. Паводле нашай папярэдняй тэрмiналогii, пролы - гэта Нiжэйшыя. Што да рабскага насельнiцтва экватарыяльных раёнаў, якое ўвесь час пераходзiць ад аднаго заваёўнiка да другога, дык яно не складае сталай групы ў агульнай структуры.
У прынцыпе, прыналежнасць да гэтых трох груп не перадаецца ў спадчыну. Дзiця сябры Ўнутранай Партыi з тэарэтычнага пункту погляду не нараджаецца сябрам Унутранае Партыi. Прыём у адну або другую галiну Партыi праводзiцца праз экзамен ва ўзросце шаснаццацi гадоў. Не iснуе таксама нiякай расавай дыскрымiнацыi, нi iстотных пераваг адной правiнцыi над другой. На найвышэйшых партыйных пасадах можна сустрэць жыдоў, мурынаў, паўднёваамерыканцаў чыста iндзейскае крывi, а мясцовыя кiраўнiкi заўсёды выбiраюцца сярод жыхароў дадзенае тэрыторыi. Нiдзе ў Акiянii людзi не адчуваюць сябе каланiяльным насельнiцтвам, кiраваным з далёкае сталiцы. У Акiянii няма сталiцы, а яе намiнальны кiраўнiк - чалавек, чыё месца жыхарства нiкому не вядомае. За выключэннем таго, што ангельская мова з'яўляецца галоўнай размоўнай, а навамоўе - афiцыйнай моваю Акiянii, у краiне няма нiякае цэнтралiзацыi. Яе кiраўнiкi злучаны мiж сабою не кроўнымi сувязямi, а прыналежнасцю да агульнага вучэння. Нашае грамадства i напраўду распластавана, i вельмi строга распластавана, паводле парадку, якi на першы погляд нагадвае спадчынныя лiнii. Цяпер значна радзей назiраюцца пераходы з адной групы ў другую, чым у эпоху капiталiзму або нават у даiндустрыяльны перыяд. Памiж дзвюма галiнамi Партыi адбываецца пэўны абмен, але толькi тады, калi трэба выключыць з Унутранай Партыi слабых або абясшкодзiць занадта амбiтных сябраў Знешняй Партыi, узняўшы iх угору. Пролам практычна не даюць дасягнуць узроўню, якi б дазволiў iм уступiць у Партыю. Найбольш здольныя з iх, якiя маглi б сфармаваць асяродкi незадавальнення, проста высочваюцца Палiцыяй Думак i лiквiдуюцца. Але гэты стан рэчаў неабавязкова мусiць быць нязменны, ён не ўяўляе сабою прынцыповага пытання. Партыя не з'яўляецца класам у старым сэнсе слова. Яна не iмкнецца перадаць уладу сваiм дзецям толькi таму, што гэта яе Дзецi; i калi б не iснавала iншае магчымасцi ўтрымлiваць пры ўладзе найбольш здольных людзей, яна з лёгкасцю была б гатовая рэкрутаваць зусiм новае пакаленне з шэрагаў пралетарыяту. У крытычныя часы той факт, што Партыя не з'яўляецца спадчынным саслоўем, вельмi спрыяў нейтралiзаванню апазiцыi. Сацыялiст старога гарту, спрактыкаваны ў змаганнi супраць "класавых прывiлеяў", меркаваў, што тое, што не перадаецца ў спадчыну, не можа быць вечным. Ён не разумеў, што пераемнасць алiгархii неабавязкова павiнна быць фiзiчнаю, ён не задумваўся над тым, што спадчынныя арыстакратыi нiколi не жылi доўга, тым часам як арганiзацыi, даступныя ўсiм людзям, як, прыкладам, каталiцкая царква, iснавалi часам сотнi i нават тысячы гадоў. Сутнасць алiгархiчнага панавання не ў спадкаваннi ад бацькi сыну, а ў захаваннi пэўнага светапогляду i пэўнага ладу жыцця, навязанага мёртвымi жывым людзям. Кiраўнiчыя колы датуль застаюцца кiраўнiчымi коламi, пакуль яны могуць прызначаць сабе наступнiкаў. Партыi важна захаваць не сваю кроў, а самую сябе. Зусiм няважна, хто трымае ўладу, iстотна, каб iерархiчная структура заставалася заўсёды тая самая.
Усе погляды, звычкi, густы, пачуццi i лад думак, уласцiвыя нашым часам, у сапраўднасцi прызначаюцца на тое, каб захаваць мiстычнасць Партыi i не даць зразумець сапраўдную сутнасць сучаснага грамадства. Практычнае паўстанне цi хоць бы падрыхтоўчыя захады да яго сёння немагчымыя. Пролаў няма чаго баяцца. Пакiнутыя самi сабе, яны i далей будуць з пакалення ў пакаленне, са стагоддзя ў стагоддзе працаваць, працягваць род i памiраць не толькi без нiякага памкнення паўстаць, але i не маючы нават магчымасцi зразумець, што свет мог бы быць iнакшы, чым ён ёсць цяпер. Яны сталi б небяспечнымi толькi тады, калi б тэхнiчны прагрэс запатрабаваў для iх вышэйшае адукацыi. Але як ваенная i эканамiчная канкурэнцыя не маюць болей нiякага значэння, дык узровень народнае адукацыi падае. Лiчыцца неiстотным ведаць, аб чым масы думаюць i аб чым не думаюць. Iм можна спакойна дазволiць iнтэлектуальную свабоду, бо iнтэлекту ў iх няма. Але найменшае адхiленне ў поглядах сябры Партыi, нават у самым дробным пытаннi, лiчыцца недапушчальным.
Ад нараджэння да смерцi сябра Партыi жыве пад пiльным вокам Палiцыi Думак. Нават калi ён адзiн, ён нiколi не можа быць пэўны, што ён сапраўды адзiн. Дзе б ён нi быў, удзень цi ўначы, на працы цi на адпачынку, у ванне цi ў ложку, за iм могуць назiраць без папярэджання, так, што ён i не будзе пра гэта ведаць. Нiчога з таго, што ён робiць, не можа заставацца незаўважаным. З кiм ён сябруе, як бавiць час, як ставiцца да жонкi i дзяцей, якi ў яго твар, калi ён адзiн, што ён мармыча праз сон, нават яго характэрныя рухi - усё назiраецца з назольнай дакладнасцю. Не толькi кожная сапраўдная правiна, але любы, нават самы нязначны выбрык, любая змена звычкi, любае нервовае дзiвацтва, якое можа быць сiмптомам унутранае барацьбы, без нiякага сумнення заўважаюцца наглядчыкамi. У сябры Партыi няма нiякае свабоды выбару. З другога боку, ягоныя ўчынкi не рэгулююцца законамi цi нейкiм ясна сфармуляваным кодэксам паводзiн. У Акiянii законаў няма. Думкi i дзеяннi, якiя, калi будуць заўважаныя, вядуць да непазбежнае смерцi, фармальна не забароненыя, i вечныя чысткi, арышты, катаваннi, зняволеннi i выпарэннi прызначаюцца не ў якасцi кары за нейкiя сапраўды ўчыненыя злачынствы. Яны ўжываюцца, каб знiшчыць людзей, якiя маглi б учынiць злачынствы калi-небудзь у будучынi. Ад сябры Партыi патрабуюць не толькi правiльных поглядаў, але i правiльных iнстынктаў. Шматлiкiя перакананнi i погляды, што патрабуюцца ад яго, нiдзе дакладна не вызначаныя i не маглi б быць дакладна вызначаныя без таго, каб не выкрылiся ўнутраныя супярэчнасцi Ангсоцу. Калi сябра Партыi ад натуры добранадзейны (на навамоўi - дабрадум), ён у любых абставiнах не задумваючыся вызначыць, якое меркаванне правiльнае або якое пачуццё пажадана выявiць на твары. Аднак у любым выпадку праведзенае ў дзяцiнстве стараннае разумовае вышкаленне, якое грунтуецца на трох паняццях, называных на навамоўi стопзлачын, чорнабел i двухдумства, уплывае на яго так, што ён не хоча i не можа разважаць глыбока аб чым там нi было б.
Мяркуецца, што сябра партыi не можа мець нiякiх прыватных пачуццяў i што яго энтузiязм нiколi не згасае. Ён павiнен жыць у няспынным шале нянавiсцi да знешнiх ворагаў i ўнутраных здраднiкаў, захапляцца перамогамi, пакорлiва схiляцца перад сiлаю i мудрасцю Партыi. Пачуццё незадаволенасцi, што ўзнiкае ад убогага, абмежаванага жыцця, свядома накiроўваецца вонкi i рассейваецца з дапамогаю мерапрыемстваў накшталт Двуххвiлiнкi Нянавiсцi. Думкi, якiя маглi б прывесцi да сфармавання скептычных або бунтаўнiчых поглядаў, забiваюцца загадзя шляхам унутранае дысцыплiны, прышчэпленай з малых гадоў. Першая, найпрасцейшая ступень дысцыплiны, якой можна навучыць нават малых дзяцей, завецца на навамоўi стопзлачын. Стопзлачын - гэта здольнасць рэзка, нiбы iнстынктыўна, спынiцца на парозе небяспечнае думкi. Ён уключае ў сябе ўменне не адчуваць аналогiй, не заўважаць лагiчных памылак, не разумець нават найпрасцейшых аргументаў, калi яны пярэчаць Ангсоцу. Сюды ўваходзiць таксама здольнасць адчуваць нуду або агiду да любога ладу мыслення, якi можа звесцi на аблудны кiрунак. Карацей кажучы, стопзлачын азначае ахоўную дурасць. Але адной дурасцi мала. Наадварот, добранадзейнасць, у пэўным сэнсе, патрабуе ад усiх гэткага ж поўнага кантролю над сваiмi думкамi, як у акрабата над целам. Акiянiйскае грамадства трымаецца ўрэшце на веры, што Вялiкi Брат усемагутны, а Партыя - бясхiбная. Але з той прычыны, што ў сапраўднасцi Вялiкi Брат не ўсемагутны, а Партыя не бясхiбная, iснуе неабходнасць настойлiвай, штохвiлiннай гнуткасцi ў падаваннi фактаў. Ключавым паняццем тут з'яўляецца чорнабел. Гэтае слова, як i шмат iншых навамоўных слоў, мае два ўзаемна супярэчныя значэннi. Ужытае ў дачыненнi да ворага, яно азначае звычку бессаромна сцвярджаць насуперак вiдавочным фактам, што чорнае - гэта белае. Ужытае ў дачыненнi да сябры Партыi, яно азначае сумленную гатовасць назваць чорнае белым, калi гэтага запатрабуе партыйная дысцыплiна. Але яно азначае таксама здольнасць верыць, што чорнае - гэта белае, i нават ведаць, што чорнае - гэта белае, i забыцца, што некалi было iнакш. Гэта патрабуе няспыннага зменьвання мiнуўшчыны, магчымага дзякуючы сiстэме мыслення, якая ахапляе ўсе iншыя i называецца ў навамоўi двухдумствам.
Зменьванне мiнуўшчыны неабходнае з дзвюх прычын, адна з якiх з'яўляецца другараднаю i, так бы мовiць, прэвентыўнаю. Гэтая прычына палягае ў тым, что сябра Партыi, гэтак жа, як i пралетарый, церпiць цяперашнiя жыццёвыя ўмовы часткова таму, што яму няма з чым iх параўнаць. Ён мусiць быць адрэзаны ад мiнуўшчыны гэтак жа, як ён адрэзаны ад замежных краiн, бо неабходна, каб ён верыў, што жыве лепш, чым яго продкi, i каб ён думаў, што сярэднi ўзровень матэрыяльных дабротаў няспынна павышаецца. Аднак значна важнейшаю прычынай для зменьвання мiнуўшчыны ёсць неабходнасць забяспечыць бясхiбнасць Партыi. Усе прамовы, лiчбы, справаздачы мусяць прыводзiцца ў адпаведнасць з надзённымi партыйнымi патрабаваннямi не толькi на тое, каб давесцi дакладнасць усiх прадказанняў Партыi ва ўсiх выпадках. Справа ў тым, што Партыя не можа дапусцiць змены ў дактрыне або ў палiтычнай лiнii. Перамянiць сваё рашэнне цi нават сваю палiтыку значыла б прызнацца ў сваёй слабасцi. Калi, напрыклад, Эўразiя цi Ўсходазiя (няважна, каторая з iх) на сённяшнi дзень з'яўляецца ворагам, трэба, каб гэтая краiна была ворагам i ва ўсе ранейшыя часы, i калi факты сведчаць пра iншае, дык гэтыя факты трэба падправiць. Такiм чынам, гiсторыя няспынна перапiсваецца. Гэтае штодзённае фальшаванне мiнуўшчыны, выконванае Мiнiстэрствам Праўды, гэтак жа неабходнае для моцы рэжыму, як i рэпрэсiўна-шпiёнская дзейнасць Мiнiстэрства Любовi.
Зменлiвасць мiнуўшчыны - асноўны прынцып Ангсоцу. Мiнулыя падзеi, як лiчыцца, не iснуюць аб'ектыўна, а захоўваюцца толькi ў пiсьмовых дакументах i ў чалавечай памяцi. Мiнуўшчына выглядае так, як падаюць яе дакументы i ўспамiны. Калi ж Партыя поўнасцю кантралюе ўсе дакументы, а таксама думкi сваiх сябраў, дык з гэтага вынiкае, што мiнуўшчына выглядае так, як хоча Партыя. З гэтага таксама вынiкае, што хоць мiнуўшчына i зменлiвая, яна нiколi не была змененая ў нейкiм канкрэтным выпадку. Бо калi яна пераствораная ў форме, патрабаванай у дадзены момант, дык гэтая новая версiя i ёсць мiнуўшчына, i нiякае iншае мiнуўшчыны няма i не магло быць. Гэта застаецца слушным нават тады, калi, як гэта часта здараецца, тую самую падзею неабходна змянiць да непазнавальнасцi некалькi разоў на працягу аднаго года. Ва ўсе часы Партыя валодае абсалютнаю iсцiнай, а абсалютнае, зразумела, нiколi не можа быць iнакшае, чым цяпер. Мы яшчэ ўбачым, што кантроль над мiнуўшчынай залежыць перш за ўсё ад працы над памяццю. Пераканацца, што ўсе пiсьмовыя запiсы адпавядаюць палiтычным устаноўкам бягучага моманту, зусiм няцяжка, гэта чыста механiчны акт. Але неабходна таксама памятаць, што мiнулыя падзеi адбывалiся менавiта так, як сцвярджаецца цяпер. Калi ж пры гэтым даводзiцца падпраўляць сваю памяць або фальшаваць пiсьмовыя запiсы, дык неабходна адразу ж пра гэта забыцца, як толькi справа зроблена. Гэтаму можна навучыцца, як i кожнаму iншаму разумоваму прыёму. I гэтаму навучаецца большасць сябраў Партыi, усе, каго можна лiчыць разумным i добранадзейным. На старамоўi гэта звалася зусiм шчыра: "Кантроль рэчаiснасцi".
На навамоўi гэта завецца двухдумства, хоць паняцце двухдумства значна шырэйшае.
Двухдумства азначае здольнасць трымаць у свядомасцi два супярэчныя меркаваннi адначасова i пагаджацца з абодвума. Партыйны iнтэлектуал ведае, у якiм кiрунку трэба трансфармаваць сваю памяць; такiм чынам, ён ведае, што манiпулюе рэчаiснасцю; але, ужываючы двухдумства, ён пераконвае сябе, што рэчаiснасць застаецца непарушаная. Гэты працэс мусiць быць свядомы, бо iнакш ён не будзе выкананы з дастатковай дакладнасцю, але ён мусiць быць таксама i несвядомы, бо iнакш ён выклiкае пачуццё несапраўднасцi, а значыць, i вiны. Двухдумства спачывае ў самiм сэрцы Ангсоцу, бо асноўны метад Партыi палягае ў тым, каб свядома чынiць махлярства, захоўваючы пры гэтым цвёрдасць намераў, заснаваных на поўнай шчырасцi. Наўмысна казаць хлусню, шчыра верачы ў яе, забыцца на факты, што сталiся неадпаведнымi бягучаму моманту, а калi зноў будзе неабходна, вярнуць iх з забыцця якраз настолькi, наколькi трэба, адмаўляць iснаванне аб'ектыўнае рэчаiснасцi, але ўвесь час лiчыцца з гэтай адмоўленай рэчаiснасцю - усё гэта абсалютна неабходна. Нават ужываючы слова "двухдумства", трэба праявiць двухдумства, бо той, хто ўжывае гэтае слова, разумее, што тым самым фальшуе рэчаiснасць, i каб сцерцi са свядомасцi гэтае разуменне, неабходны новы акт двухдумства - i так да бясконцасцi, прычым мана заўсёды будзе на адзiн крок апераджаць праўду. Партыя здолела - i, як усе мы ведаем, яшчэ тысячы гадоў будзе здольная - спыняць хаду гiсторыi.
Усе былыя алiгархii страцiлi ўладу або праз тое, што яны закасцянелi, або праз тое, што змякчэлi i адрузлi. Яны або сталiся напышлiвымi i фанабэрнымi, няздольнымi прыстасавацца да зменлiвых абставiн, i былi зрынутыя; або, стаўшы лiберальнымi i баязлiвымi, саступалi там, дзе мусiлi ўжыць сiлу, i таксама былi зрынутыя. Гэта значыць яны загiнулi або праз свядомасць, або праз несвядомасць. Дасягненнем Партыi было тое, што яна выпрацавала сiстэму думак, у якой абедзве ўмовы могуць iснаваць адначасова. I толькi на гэтай iнтэлектуальнай падставе панаванне Партыi магло ўсталявацца навечна. Той, хто пануе i хоча працягнуць сваё панаванне, мусiць умець дэфармаваць пачуццё рэчаiснасцi. Бо сакрэт панавання палягае ў тым, каб спалучаць веру ў сваю бясхiбнасць з уменнем вучыцца на сваiх памылках.
Наўрад цi трэба казаць, што найбольш спрактыкаваныя ў двухдумстве тыя, хто вынайшаў двухдумства i ведае, што гэта - шырокая сiстэма разумовага махлярства. У нашым грамадстве тыя, хто найлепш ведае, што адбываецца навокал, якраз найменш за ўсiх здольныя ўспрымаць свет, якiм ён ёсць. Увогуле: чым болей разумення, тым болей аблуды, чым чалавек больш iнтэлiгентны, тым менш у яго здаровага розуму. Яскравы прыклад гэтаму - факт, што ваенная iстэрыя павышаецца разам з падняццем угору па сацыяльнай лесвiцы. Найбольш наблiжаецца да разумнага ўспрымання вайны жыхарства спрэчных тэрыторый. Для гэтых людзей вайна - гэта проста бясконцае бедства, што пракочваецца па iх зямлi, як прылiў i адлiў. Якi з бакоў перамагае - iм абсалютна ўсё адно. Яны ведаюць, што змена ўладара значыць толькi, што яны будуць рабiць тую самую працу, што i раней, на новых гаспадароў, якiя будуць ставiцца да iх гэтаксама, як i старыя. Трошкi меней заняволеныя рабочыя, якiх мы называем "проламi", усведамляюць сутнасць вайны толькi часткова. Калi неабходна, у iх можна распалiць шал страху i нянавiсцi, але калi iх не чапаць, яны могуць надоўга забыцца, што iдзе вайна. Сапраўдны ж ваенны запал можна сустрэць у шэрагах Партыi, i асаблiва Ўнутранай Партыi. Найбольш непахiсна ў заваёву свету вераць тыя, хто ведае, што гэта немагчыма. Гэтае адмысловае злучэнне процiлегласцяў - ведаў з невуцтвам, цынiзму з фанатызмам - адна з галоўных характэрных рысаў акiянiйскага грамадства. Афiцыйная iдэалогiя перапоўнена супярэчнасцямi, хоць у гэтым няма нiякае практычнае патрэбы. Так, Партыя адкiдае i зневажае ўсе тыя прынцыпы, на якiх першапачаткова грунтаваўся сацыялiстычны рух, сцвярджаючы, што робiць гэта ў iмя сацыялiзму. Яна заклiкае да нечуванай у былыя стагоддзi пагарды да рабочага класа, а тым часам апранае сваiх сябраў ва ўнiформу, што калiсьцi насiлi рабочыя, i якраз таму выбраную. Яна сiстэматычна разбурае сямейныя сувязi, але называе свайго лiдэра iмем, якое непасрэдна звязана з пачуццём сяменнае лучнасцi. Нават назвы чатырох Мiнiстэрстваў, якiя намi кiруюць, выдаюць бессаромнае i адкрытае перакручванне фактаў. Мiнiстэрства Мiру займаецца вайною, Мiнiстэрства Праўды - хлуснёй, Мiнiстэрства Любовi катаваннямi, а Мiнiстэрства Дастатку морыць людзей голадам. Супярэчнасцi гэтыя невыпадковыя, яны выклiканы не звычайнай крывадушнасцю - гэта свядомае ўжыванне двухдумства. Бо толькi прымiрыўшы супярэчнасцi, можна захаваць уладу навечна. Нiяк iначай стары лад гiсторыi не можа быць разбiты. Калi неабходна пазбегнуць роўнасцi ўсiх людзей - калi Вышэйшыя, як мы iх назвалi, збiраюцца захаваць свае пазiцыi навечна, - дык тады пераважным ладам мыслення мусiць стацца кантраляванае вар'яцтва.
Дата добавления: 2015-10-21; просмотров: 42 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |