И. Юзеевның «Өчәү чыктык ерак юлга» поэмасы

Көрәшкә сәләтсез кеше

Явызлык колы була.

И. Юзеев

Поэма — бик үзенчәлекле жанр. Ул проза, лирика һәм хәтта драма сыйфатларын бергә синтезлау мөмкинлеге тудыра. Кемдәдер аның кайсыдыр ягы көчлерәк була. Минем уйлавымча, И. Юзеев менә шушы әдәбиятның өч төренә караган асыл сыйфатларны үлчәү тәлинкәсен бозмаслык итеп куллана ала шикелле, һәм поэма жанрында уңышлы эшләвенең сәбәбе нәкъ менә шул булса кирәк.

И. Юзеевны күбрәк җитмешенче елларда иҗат иткән поэмалары буенча беләләр, дисәм, хата булмастыр. Ә бит ул үзен инде алтмышынчы елларда ук поэма остасы буларак танытты. 1964 тә язылган «Өчәү чыктык ерак юлга», соңыннан язылачак поэмалары кебек үк, шартлы алымнарга да таянган, көчле драматизмга да ия лирик-психологик әсәр иде.

Шагыйрь сүзне һәрберебез өчен гадәти булган хәлне тасвирлаудан башлый:

Бала чакта бергә шаулап үскән,

яшел чирәмнәрдә аунап үскән

яшьтәшеңә юллар чатында

очрыйсың да берчак

сөенәсең...

Без әлегә юллар чатында гыйбәрәсенең күп мәгънә белән ачылачагы турында да уйламыйбыз. Бары тик, шагыйрьгә ияреп, ул язганнарның график сурәтен генә күз алдына китерәбез: урамнар кисешкән бер урында олаеп килүче ике ир-ат басып тора. Кызык, автор ир кеше булгангамы, уебызда хатын-кыз сурәте тумый. Лирик мин дә балачак дусларының берсе белән очраша һәм хатирәләренә бирелә. Кирәк бит, нәкъ алар хәл-әхвәл белешкәндә, урамны яңгыратып уйнаган быргы тавышлары астында пионерлар уза. Бу күренешкә, быргы тавышына да без кабат-кабат кайтырбыз әле, әмма, әлеге юлларны тәүге кат укыганда ук, кайчандыр үзе дә пионер булган лирик миннең бүгенге яшьләр, сабыйларга әйтер сүзе бар икән, дип уйлап куясың. Поэманың кереш өлеше безне булачак вакыйгаларны кабул итәргә шуның белән хәзерләп бетерә дә.

Бүгенгедән үткәнгә күчеш кисәгрәк. Бары тик авыл тормышыннан алынган аерым детальләр генә сүзнең кайсы чор турында барганлыгын аңлау мөмкинлеге бирә. Бик кыска гына икенче кисәктә Фазыл исемле малайның быргы тавышына килгән дуслары, чишмә койган җирне эзләп, көймәдә китеп баралар.

Поэманың башка бүлекчәләре реаль тормышта булган әлеге күренешне тудырган вакыт, пространство һәм хәрәкәтне гомумиләштерәләр. Чишмә койган җир — кеше бәхетенә, көймә эзе шул бәхеткә дөрес ярылган юлга әверелә. Көймә үзе — тормыш көймәсе, су юлы тормыш юлы булып чыга. Әмма болар безнең өчен яңалык түгел инде, чөнки өченче кисәкнең башлам өлеше үк шагыйрьнең киләчәктәге сүз сөрешен күзалларга ярдәм итә:

Өчәү чыктык ерак юлга

өчебез,

Ишкәк тотып нәни кулга,

өчебез.

Ерак киттек чишмәдән

инде без.

Ике егет ишкәк ишкәндә, Фазыл гармунда уйный. Егетләрнең җыры да бик мәгънәле:

«Их!..

Бер дә генәй нужа күрмәенчә,

ир булалмый ата баласы...»

Халык җырларында ата-бабаның тормыш тәҗрибәсе чагыла. И. Юзеев әнә шундый мәгънәле өзекне юкка гына китерми, билгеле. Димәк, егетләр төрле авырлыклар узачак, инде хәзер үк алар ишкәк артына утырган.

Олы юлга гармун уйнап кына чыгып киткән Фазыл җиңелрәк яшәү юлын сайлый. Шагыйрьгә бу очракта да халык авыз иҗаты әсәре ярдәмгә килә. Ул әкият алымнары белән генә, абстракт рәвештә генә Фазылның дөрес юлдан китмәвен сурәтләп бирә. Ир-егет тимер рәшәткә артына эләгә. Лирик мин ул дусты белән суд залында очраша. Үкенечле, гыйбрәтле күренеш. Ә бит бергә уйнап үскән иптәшләре Фазылны үзләреннән калдырмаска теләгән. Гадәттә, гомер озынлыгын санаучы кәккүк тә, үз язмышы турында сөйләп, аны аерылудан саклап калмакчы булган. Кәккүккә шагыйребез, күрәсез, көтелмәгән вазифа йөкләгән.

Җиңел яшәү, хезмәттән йөз чөерү кебек төшенчәләрне И. Юзеев Төн кешесе аша биргән. Карурман кебек кап-кара бу образның, күренми, дип әйтсә дә, шагыйрь график сурәтен тудыра:

Ул кирегә китеп бара иде,

үзе төн шикелле кара иде.

Әллә җырлый, әллә кычкыра,

аңа кушылып, аты пошкыра...

Менә шушы сурәт Төн кешесе образының мәгънәсен киңәйтә. Без аны Фазылның караңгы киләчәге, авыр язмышы дип аңлый башлыйбыз. Көймәдә җырлап-уйнап кына барса да арган Фазыл аннан бөтенләй үк төшеп калырга уйлый. «Без җирдә — кунак кына»,— дигән җырларны үз итә башлый ул. Халык мәкаленә нигезләнгән бу җыр җиңел яшәргә күнеккәннәрнең яшәү фәлсәфәсен чагылдыра.

Алдагы бүлекчәләрдә геройлар узган юл кайвакыт тормыш фактлары белән тәгаенләнә: икәү генә калган дуслар югары уку йортын тәмамлый. Берсе — капитан, икенчесе шагыйрь була. Берсе — шигырь диңгезендә йөзсә, икенчесе — Каспийны үз итә.

Авылдан, чишмә буеннан башланган тормыш юлы аларны төрле биеклекләргә күтәрә. Шагыйрь теле белән бу хакта без, һәр лирик геройның чишмәсе үзе сайлаган диңгезгә коя, дип тә әйтә алыр идек. Җиргә хуҗа булып килдек, диючеләр хезмәт юлын сайлый: иген үстерә, күкләрдә оча... Заман шаукымына бирелеп, әлеге диңгезләрнең артында шагыйрь коммунизм атлы гүзәллек күрә.

Поэманың соңгы бүлекчәсендә, лирик мин суд залында иптәшен очраткан чакта, урамнан, быргы кычкыртып, тагын пионерлар уза. Алар алдында да, синең, минем алдымда да — ике юл...

Әнә шундый үзенчәлекле метафораларга, ассоциацияләргә нигезләнеп, чынбарлык белән абстрактлылыкны кушып, И. Юзеев хакыйкать эзләүче лирик миннең уй-кичерешләре аркылы поэманың үзәк идеясенә алып килә.

«Өчәү чыктык ерак юлга» — кайбер башка әсәрләрендәге, көрәшкә, тормышка хезмәткә сәләтсез кеше явызлык колы була, дигән фикерне тагын бер кат ассызыклый.

Биектә калу (М. Юнысның «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» повесте буенча)

Зур тормыш тәҗрибәсе туплаган, кызыклы биографияле М. Юныс иҗаты татар әдәбиятына алып килгән темаларының яңалыгы белән аерылып тора. Әдип һәркемгә дә бик үк яхшы таныш булмаган диңгезчеләр, очучылар, сәяхәтчеләр тормышы турында яза. Әмма кем хакында, нәрсә хакында гына язмасын, милли хисләрне, намусын саклаган, йөрәгендә туган җиренә олы мәхәббәт хисләре йөрткән геройларны үзәккә куя.

Әдипнең «Биектә калу» яисә «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» исеме белән басылган повесте һәм «Юлда уйланулар» кебек сәяхәтнамәләре минем өчен аеруча якын. Танылган тәнкыйтьче Фәрваз Миңнуллин беренче әсәр хакында түбәндәге юлларны яза:

«Биектә калу» — яшәү һәм үлем турындагы, бер үк вакытта мәхәббәт һәм нәфрәт турындагы повесть. Безнең әдәбиятта бу темага караган иң көчле әсәрләрнең берсе... барыннан да бигрәк фәлсәфи тирәнлеге, эмоциональ тәэсир көченең зурлыгы белән аерылып тора».

М. Юныс тудырган геройлар бервакытта да авыл белән бәйләнешләрен өзә алмыйлар, үзләрен үстергән авылның рухи сыйфатларын саклыйлар. «Биектә калу» повестеның үзәк герое Сәйрин Сәләхов та салада туган, шунда ярлар сайлаган, патриархаль гаилә тәрбиясе алган. Ул һәр нәрсәне авыл үлчәме белән бәяли, һәр вакыйга аның күңеленә авылдагы шуңа охшаш икенче бер вакыйганы искә төшерә. Дөрес, ул баштарак яңа тормышта үзенең авыллыгыннан оялган, аннан качарга омтылган кебек тә була. Тора-бара, ирәя төшкәч, акылга утыргач, электәге кичерешләренең балалык сыйфатлары икәнлеген аңлый.

«Биектә калу» әсәренең сюжеты безгә Бөек Ватан сугышы бетәргә бик аз калганлыкны хәбәр итүдән башлана. Солдатларның, исән-сау булып, сөйгәннәре, туганнары белән күрешәсе, җиңү шатлыгын алар белән бергә кичерәсе килә. Әллә шуңа күрә укучы күңелендә шулай буласына шик туа. Өзелеп сагыну хисен татар кешесе болай да гомерлек аерылуга юрый бит.

Менә безнекеләр Америка экипажы белән берлектә һөҗүмгә бара. Ахырга куелган Сәйриннәр самолетына дошман снаряды тия. Безнең ил кешеләре, алдан бару мөмкинлеге булса да, мәрхәмәтлелек күрсәтәләр. Әле бу — геройларны исән каласы килү теләгеннән биеккәрәк күтәрә алган рухи югарылык чагылышының берсе генә. Сәйриннең иптәшләре дошман кулына эләгә. Ул үзе бер сазлыкта качып кала, полкына исән-сау кайтып керә. Менә бит исән калды, дип уйларга гына өлгермисең, икенче бер көтелмәгән хәл була.

Вакыйгаларның катлаулысы һәрвакыт тыныч тормыш мизгелләрен бозып башлана бит ул. Сәйринне кызыл почмакта әнисенең хатын укып утырганда, штабка чакырып алалар. Егетне көткән күчтәнәчләр, сөйгәне Разыяның хат язмавы аның кайтасы килү теләген бик нык көчәйткән көннәр була бу. Җитмәсә, аның хәтерендә Пензага баргандагы «каз вакыйгасы» яңара. Ул үзен шул чакта әнисен рәнҗеткән саный, исән-сау кайтып, аннан гафу үтенергә тиеш таба.

Һәркемнең гомере бер генә. Сәйринне, иптәшләрен югалтырга теләмәгән Растопчин аларга тагын сайлау мөмкинлеге тудыра. Егетләр, планны тормышка уңышлы ашырырбыз әле, дип өметләнә, башкаларны авыр хәлгә куярга теләми. Төрле хыяллар корган булып, ул өметләрен тагын да арттыралар. Аларның хыяллары да, күрәсез, рухи биеклекләргә күтәрергә, тирәндә яшеренеп яткан кешелеклелек, миһербанлылык кебек сыйфатларын ачарга сәләтле. Гомерендә кешеләргә карата бер яманлык кылмаган Сәйрин эшләренә һәрвакыт әнисе күзлегеннән чыгып бәя бирә, үзен аның алдында җаваплы сизә.

Кешеләр өчен яшәүне сайлаган Сәйрин күктә үлә — биектә югалгандай була. Югары идеаллар белән, күктәге хыяллар белән яшәгән Сәйриннең гомере башкача киселә дә алмас иде.

Әсәрнең бөтен геройлары да рухи биеклек ноктасыннан бәяләнә. Сөйгәне, кешеләр өчен яшәгән Разыя, баласы өчен соңгы онын саклаган ана, аның исәнлегенә дога укыган авылдашлары, һөҗүмгә иңгә-иң барган дуслары... Алар барысы да рухи биеклек үрнәкләрен чагылдыралар. Әсәрдә аерым милләтләр, бигрәк тә СССР да азчылык саналган халыкларның рухи биеклегенә басым ныграк ясала. Әйтерсең алар начар була да алмый. Аллага ышану да кешеләрне намуслы һәм гадел итә шикелле.

Повестьта рухи яктан түбәнгә тәгәрәгән геройлар да юк түгел. Кеше өлешенә кул сузган, әхлаксыз Дурова аркасында Разыя сукырая, начар хәбәрләр аны ахырдан бөтенләй акылыннан яздыра. Фамилиясенә юләрлек мәгънәсе салынса да, бернинди рухи җәза алмаган, вөҗдан газабы кичермәгән Дурова аэропортта диспетчер булып эшләп ята. Сәйрин самолетын кабул итәргә тиеш кебек урында бу ике кыз гел очрашып тора. Әнә шундый тискәре типлар янында намуслы геройларның йөзе тагын да яктырак күренгәндәй була.

Тормышта һәркемнең үз биеклеге, ди язучы. Җирдә яшәсә дә, ул биеклек Разыя өчен күктә — Сәйрин янында.

Яшәү белән үлем арасында һәм мәхәббәт белән нәфрәт уртасында калганда, кешеләр рухи биеклекне үзләре сайлый икән шул.

Дата добавления: 2015-10-28