Шәриф Камал иҗатында кеше күңеленә аваздаш табигать тасвирлары

Шәриф Камал кеше рухын һәрвакыт диярлек үзәккә куеп иҗат итә. «Акчарлаклар» повестенда кеше кичерешләре, аның күңел дөньясына игътибар зур.

Повесть җәй башындагы диңгезне тасвирлаудан башлана. Монда эш белән мәшгуль кешеләр дә, йомшак җил, кубарылган вак дулкыннар сурәте дә бар. Җәй башы дигәнебез мартның соңгы атнасы булып чыга. Нәкъ менә балык тоту эшенә хәзерлек барган чак. Ниндидер хәвеф тә, дулкынлану да сизелми. Бүлек ахырында без диңгез белән кабат очрашабыз:

«Тышта ай яктысы, көнчыгыш ягыннан йомшак кына салкын җил исә иде. Ерак-еракларга җәелеп киткән газамәтле диңгез, ай яктысында аклы-күкле ялтырап, очсыз-кырыйсыз нур һәм күләгәләр эчендә гүя күңелсез генә көлемсерәп ята иде...»; «Табигатьнең матур һәм аңгыра мәхлуклары — балыклар, һичнәрсәдән хәбәрсез, бертуктамый айга каршы сикерә, уйный иделәр».

Кешеләр әнә шул диңгездән файдаланырга, балыкларны җыеп алырга килгән, зур өметләр белән яшиләр. Диңгез әйтерсең шуны сизә һәм бу хыялларның чынга ашачагына ышанмаганга көлемсери.

Икенче бүлектә героебызның табигать күренешләреннән җаны рәхәтләнә: саф һәм ләззәтле бер салкынлык тамырларына җәелгән, акчарлаклар да шатлыклы көлә кебек.

Табигать матурлыгы башка кешеләрнең хисләренә дә аваздаш. Гариф иптәшләренең күңеле дә күтәренке.

Геройларыбыз өметләр белән яшәгән көннәрдә без җилнең я бөтенләй булмавын, булса да, бик йомшак искәнен күрәбез Көчле җилләр кузгалу начар хәбәрләрнең башлангычы була. «...Беркөн төш алдында, беренче неводны чыгаргач, нык кына җил кузгалды»,— ди язучы. Көн иртәдән үк болытлы һәм давыл вәгъдә итә. Шулай булып чыга да. Җил улый, сызгыра барган саен, диңгез дә көчлерәк дулкынлана. Геройларыбыз күңелендә дә хисләр өермәсе, билгесезлек хакимлек итә.

Җил, диңгез бер-берсенә бик тә береккән. Диңгезнең нинди булуы җилдән тора. Менә җил улый, дулкыннар да гөжләп килә. Бу тавышлар Гарифның эчен чымырдата, чәчләрен тырпайта.

Шушы янәшәлек әсәрнең буеннан-буена дәвам итә: «Ул барактан чыккач, үткен җил улавы арасыннан диңгез гөрләүләре белән бергә неводчыларның һай-һу тавышлары ишетелеп, аның күңелен әллә нишләтеп, борчып җибәрделәр».

Җил белән без барак янында да еш очрашабыз. Ул ватылган тәрәзә күзеннән эчкә үрелергә, ыжгырырга ярата. Баракка диңгез тавышын алып килә.

Давыл тынганнан соң, яңадан матур көннәр башлана. Һава да саф, күк йөзе дә аяз, каралҗым диңгез дә йомшак кына тирбәнеп ята. Йөзләр көлә. Менә-менә бәхет басар кебек.

Апрель башларында диңгез артындагы таулар, таулар янындагы болынлыклар, таллар кешеләрне әллә кайларга чакыра... Әле киләчәктә акча эшләүгә, башка җирләрдә баерга өмет юк түгел.

Менә акча бүлешү иртәсе. Аяз, әмма шактый салкын һәм җилле иртә. Кешеләр көйсез, борчулы. Өметләрне сүрелдергән иртә бу. Гарифның хыялларын үзгәрткән иртә.

Менә ул, сөйгән кызы белән хушлашып, башка якларга юл тота. Икесенең дә күңелендә ләззәт белән каты сагыш, әрнү. Кояш та «иңгән я иңмәгән!»

Без кабат диңгез тасвирына юлыгабыз. Аның өстендә сирәк-мирәк кенә акчарлаклар. Әллә көләләр, әллә елыйлар.

Газизә аларга карамый: аның күзе канатсыз акчарлакларга төбәлгән.

Әсәр менә шулай эчпошыргыч диңгез һәм шуңа охшаш халәттәге геройлар сурәте белән бетә.

Табигать тасвирлары әнә шулай кешенең күңел дөньясына аваздаш итеп бирелә.

Яшь гомерне нәрсәгә багышларга? (Гафур Коләхмәтов пьесалары буенча)

Пролетариат әдәбиятының бер вәкиле буларак танылган Гафур Коләхмәтов яшь буынны тәрбияләү мәсьәләсенә игътибар бирмичә кала алмый иде. Марксистик тәгълиматны пропагандалаучы әдип, кеше бәхетле тормышны үз куллары белән булдырырга, аның өчен көрәшергә тиеш, фикерен һәрвакыт алга сөрде.

«Ике фикер» драмасында ук әсәрнең төп герое Давыт яшәү рәвеше турында уйлана һәм каршылыклы фикерләре арасыннан гадел күренгәнен сайлап ала.

Драма яшьләрнең буш уеннарга багышланган кичәсен күрсәтүдән башланып китә. Мәгънәсез мәзәкләр, бер-берсе турында гайбәт сөйләшүчеләр арасында әлегә Давыт юк. Иптәшләре аның Галияне «сөяме, әллә гыйшык ук тотамы» икәнлеген тикшерә. Күрәсез, монда мәхәббәт гыйшык сүзенең мәгънәсенә тиңләштерелсә дә, сөю сүзе үз итүне генә белдерә. Без сөю-сөелүгә бирелгән тормыш турында әсәр дип уйлап кына бетермибез, эчтәлек бөтенләй башка төрле ачыла. «Фикер җыючылар» үзләренең җәмгыятьтәге урыннарын аңлау ноктасыннан Давытка караганда түбәндә тора булып чыга. Алар — уйсызлар, буш фикерлеләр, дип әйтсәк тә ярый. Давытны кара фикере дә алардан өстенрәк итә: ул болай яшәү рәвешен бәндәчелеккә бирелү, мәңгелеккә хәзерләнмәү дип бәяли. Булганга риза булып, аскетларча яшәргә өнди. Кызыл фикер исә, китаплар укып, күпне аңлап, иптәшләр табып, җәмгыятькә файдалы эшләр башкарырга чакыра. Минем юлым шаулы, кайгы-хәсрәтле, канлы, ди ул. Димәк, бу — көчле рухлы көрәшчеләр юлы.

Тора-бара Давыт марксистик эчтәлекле китаплар фикере белән килешә, «тарихны — сыйныфлар көрәшенең көзгесе» дип саный башлый. Һәм ул үзе сайлаган көрәш юлында беренче иптәше итеп Галияне күрә.

«Яшь гомер» драмасының исеме үк әсәр күтәргән әлеге дә баягы, яшь гомер нәрсәгә багышланырга тиеш, проблемасын өлешчә чагылдыра һәм алдагы пьесада уздырылган карашларны пропагандалауны тагын да дәвам итә.

Пьеса башында рус кызлары тарафыннан татар халкына бик түбән бәяләмә бирелә: наданнар, кабахәтләр... Хәер, аерым күренешләр бу милләт эчендә бозыклыкларның киң таралган булуы турында сөйли дә.

Шунысы бик кызык: әсәр башында да без, төп героебыз Гали Зөләйханы сөя генәме, әллә гыйшык ук тотамы, кебегрәк сорауга җавап турында уйланабыз. Гали әлегә: «Гыйшык тотмыйм, әмма сөям... Шул гына»,— ди. Шулай да өч нокта икеләнүен күрсәтә. Башка нәрсәләргә карата Галинең үз фикере инде нык. Монда «Ике фикер»дәгенең киресе: кыз нәрсә уйларга белми азаплана, югыйсә әле язда гына, үзен башка кеше сораса, Галигә барачакмын, дип әйткән.

Драмада яшьләр төрле социаль төркемнәргә бүленгән. Кемдер — интеллигент. Язучы аларны эшчеләрнең фикерләрен ачу, юл күрсәтеп тору өчен кирәк саный. Димәк, яшьлекләре пропаганда эшенә багышланырга тиеш.

Гали, Зөләйханы коткару өчен, файдалы гамәлләр башкарырга ашыкмый. Бу, өлешчә, үз-үзенә ышанмаудан да килә бугай. Күңелендә сөю хисләре генә булмыйча, «гыйшык» икәнлеген аңлагач, ул хәлиткеч адымнарга бара. Соңга калганлыктан, нәтиҗәсе булмаса да, мәхәббәте өчен көрәшә. Бу тартышу Галине башка көрәшләргә дә рухландырачак, ныгытачак Пьеса ахырында геройлар бәхеткә ирешми, әмма аларның үзләре теләгәнчә яшәргә тырышулары күңелне сөендерә. Язучы һәр кешене җәмгыять язмышы өчен көрәшүче итеп күрергә теләсә дә, тормыш чынбарлыгыннан китә алмый, бөтен геройлары да барыбер шәхси бәхетне икенче планга куймый. Бер караганда, шул ук Гали дә нәкъ менә Зөләйха артыннан йөргәнгә кулга алына бит.

Яшь гомер көрәштә узарга тиеш — язучы чыгарган фикер әнә шул.

Дата добавления: 2015-10-28