Фынджы уæлхъус

Цы ’мбæлы æмæ цы не ’мбæлы:

а.

— цины хъуыддаджы дæр æмæ кæнды дæр цалынмæ хистæр сбада, уæдмæ лæуу, хистæр куы сыста, уæд ды дæр сыст;

— цалынмæ хистæр сыста кæнæ дын сыстынæн бар радта, уæдмæ бад, фынгæй ма ацу;

— хистæр кæнæ дæ фысым фынгмæ куы хона, уæд æнæ ракæ-бакæйæ дæ бынат бацахс;

— кæд иу бадты фæнуæзтай, фæхордтай, уæд дыккаг хатт мауал æрбад, уый æнæгъдаудзинад у;

— хистæр лæугæйæ куы басида æмæ лæугæйæ куы бануаза, уæд ды дæр лæугæйæ басид æмæ лæугæйæ бануаз; хистæр бадгæйæ куы сида, уæд ды дæр бадгæйæ сид;

— дæ бынатæй фест-фест ма кæн, фынгмæ дæ чъылдым ма здах;

— æддæмæ де ’ргом ма дар, фынджы сæрты искæимæ ма ныхас кæн;

æ.

—гаджидау рауадзыны бар дæм куы ’рхауа, уæд слæуу æмæ басид, фæлæ хистæры гаджидæуттæ фæлхат ма кæн;

— рæгъ дæм куы ’рхæццæ уа, кæнæ дын ныхасы бар куы рардæуа, уæд цыбыр ныхас кæн.дæ къухтæ ма тил, искæимæ амонæджы хъæлæсæй ма дзур;

— сидгæйæ де ’ргом, кæмæ сидыс (кæстæртæм), уыйырдæм сараз, хистæры гаджидаумæ æфтуантæ ма кæн, ивгæ дæр æй ма кæн;

— хистæрæн куы дзура кæнæ гаджидау куы уадза, уæд æм æдзæмæй хъус, оммен Хуыцау, загъдæуы æрмæст дæр кувгæйæ, арфæ гæнгæйæ оммен нæ чындæуы.

— нуазæн дæ къухмæ куы райсай, уæд ын цалынмæ йе ’гъдау бакæнай, уæдмæ йæ дæ къухæй ма суæгъд кæн, галиу къухмæ йæ ма ис; фынджы æмвæзæй бындæр æй ма ’руадз;

б.

— бадты уынаффæ кæнын дæумæ нæ хауы æмæ хистæртæм дæ дзых ма дар, дзырдæппарæн сæм ма кæн;

— бадты хистæры æвастæй искæмæн арфæйы нуазæн ма æрвит, ма дæтт, уый æнæгъдаудзинад у;

— искæмæн æмбæлæггаг ма дæтт, нозтæй йæ ивар ма кæн, уыцы митæ дæумæ нæ хауынц;

— хистæр нæ уæвгæйæ бадты адæмæн уайдзæфтæ ма кæн, уый хистæрты хъуыддаг у;

— исчи бирæ нуазы, зыдхæрд кæны, уый тыххæй йæм лаз ма хæсс, кæд аив нæу, уæддæр;

в. — хæрд æмæ нозтæй бæрц зон, фынгмæ уæздан æвнæлд кæн, тагъд ма кæн, стыр комдзæгтæй, гуымрусæй ма хæр;

— фынгыл цы хæринаджы хæйттæ ис, уыдон равзар-бавзар ма кæн, дæхимæ хæстæгдæр цы хæйттæ сты, уыдонæй ис;

— иумæйаг хæлцыстонмæ дæ уидыг æмæ дæ саджилæгæй ма ’внал;

— уидыг æмæ саджилæгæй хæрæн цы хæринагæн ис, уымæ къухæй ма ’внал;

— ирон чъирийы хай йæ цъуппæй хæрын райдайын аив нæу, фыццаг уал ын йæ рахиз фарсæй иу чысыл ратон (радих кæн);

— дæ дзыхы цалынмæ комдзаг ис, уæдмæ ныхас ма кæн;

— дæ уидыг, дæ саджилæг æмæ де ’нгуылдзтæ ма сдæр, къухсæрфæнæй пайда кæн, фæлæ йæ æнцъылдтæ, тымбылтæ ма кæн;

— дæ уæлдæйттæ æмæ дæ хæрæнтæ дæхи раз уадз, дæ тæбæгъы сæ æвæр, зæхмæ сæ ма ’ппар;

— æнæсæрфт къухтæй дзулмæ, агуывзæмæ кæнæ фынгæмбæрзæнмæ ма ’внал;

— фынгыл цы хæрд, цы нозт нæй, уый æфсинтæй, лæггадгæнджытæй ма дом, уый æдзæсгомдзинад у;

г.

— фынгыл дæ фарсмæ бадæг адæмæй макæй мацæмæй тыхсын кæн;

— дæ дыстæй, дæ фæдджитæй дæ фарсмæ бадæджы ма бахъыгдар, цæхх, цывзы кæнæ æндæр исты ахæм дæм кæд фынгыл дæрддзæф у, уæд дæ сыхагæй ракур, зæгъæм: «Мурат, дæ хорзæхæй, цæхдарæн-ма мæм æрбадæтт!» кæнæ æндæр искуыд;

— дæ рæбыныкъæдзтæй фынгыл ма ’нцай, дæ иу къах иннæуыл ма ’вæр, дæ бандоныл æмраст бад, дæ гуыр фæстæмæ æгæр ма уадз;

— фынджы уæлхъус тамако ма сдым, æхситт ма кæн, æгæр хъæрæй ма дзур, хъæлæсы дзагæй ма худ;

— фынгæй гæдытæн, куыйтæн æмæ æндæр фосæн мацы дæтт;

— карды фындзæй æмæ къухы саггомæй хойрагмæ ма ’внал, уый нæфæтчы;

— дæ ныхасæн бæрц æмæ уаг зон, цыбыр ныхас кæн, чъизи дзырдтæй пайда ма кæн, фынджы фарнæй æмæ кувæндонæй хатыр нæ ракургæйæ, калм, куыдз, хуы, хæйрæг æмæ хæрæджы кой кæнгæ нæу;

— нозт тыххъард макæмæн кæн, уый æнæгъдаудзинад у;

д.

— бадты хистæр дæм куы дзура, уæд дæ хæрын фæуадз, слæуу æмæ йæм лæмбынæг байхъус, цы зæгъы, уый æнæ уæлдай ныхасæй бакæн;

— бадты хистæр дын уайдзæф куы бакæна, уæд, цыфæнды карз куы уа, уæддæр хатдзæгтæ скæн æмæ хистæрмæ фæстæмæ ма сдзур;

— бадты хистæр дæ фынгæй тæргæ куы кæна, уæддæр сыст æмæ ацу, раст у, нæу, уый адæм равзардзысты, ды дæхи ма раст кæн;

— исчи дын фынгмæ хай куы ’рбахæсса, уæд ын лæугæйæ арфæ ракæн: «Хуыцауы хорздзинæдтæй хайджын у! Адджын цард фæкæн! Буц мæ кæныс æмæ дæ мæ бæсты Стыр Хуыцау бабуц кæнæд!» Стæй дæ хай рахиз къухæй райс, æмæ дзы фыццаг дæ фарсмæ бадджытæн ратт (бахъар), стæй дзы дæхæдæг дæр скомдзаг кæн.

— бадты искæй кардæй куы архайай, уæд ын æй фæстæмæ æд «карды хай» (хойраг кæнæ фыдызгъæлы карст) ратт;

— хистæрæн сæрмагонд хай нæ лæвæрдæуы, дæ цæрæнбон бирæ нæ загъдæуы.

3. Ныхасгæнгæйæ

Æвæццæгæн, дунейы ныхасæй тыхджындæр нæдæр хæцæнгарз ис, нæдæр удгоймаджы хъару. Фыдæлтæ-иу уымæн загътой: «Ныхас адæймаджы мæрдтæм дæр тæры, мæрдтæй дæр æй здахы», кæнæ: «Рæстдзæвин ныхас уæлахиз хæссы!»

Ныхас домбай хæцæнгарз у, æмæ кæддæриддæр тæрсын хъæуы йæ – дзæгъæл гæрахæй, æнæ топпы кæсæнмæ гæсгæ дзы хъуамæ æхст ма цæуа, фат цæмæй æнаххосыл ма суайа, уымæн. Цалынмæ ныхас нæма загътай, уæдмæ йын йæ фæстиуæг дæ цæстытыл ауайын кæн.

Ныхасгæнгæйæ хиуылхæцын уæздандинады бæрæггæнæн у. «Бирæ дзурын æмæ бирæ зæгъын иу не сты.»

Ныхас лæджы кадджын дæр кæны æмæ æгад дæр.

Ныхасгæнæгæн цæмæй йæ ныхасы уæз уа — нысаныл æмбæла, уый тыххæй лæг хъуамæ раздæр ахъуыды кæна мæнæ ацы фондз уагæвæрдыл:

а) зæгъын æй хъæуы æви нæ?

æ) цы хуызы йæ аивдæрæй загъдæуа? (сабырæй, хъæрæй, мæстыйæ, хъæлдзæгæй, æргомæй, дæлгоммæ, хъазгæмхасæн)?

б) кæд æмæ йæ кæцы ран загъдæуа?

в) кæмæн æй хъæуы зæгъын?

г) цы дзы æмбулыс ды æмæ цы амбулдзæн дæ ныхасæмбал?

Хуымæтæджы нæ фæзæгъынц: «Дæ ныхас уал баууил, стæй йæ зæгъ». Науæд «Дзырд топпы фатæй уæлдай нæу, æхст куы ’рцæуа, уæд æй фæстæмæ нал раздахдзынæ».

«Остерегайтесь от бессмысленного осуждения. Оно не только содержит свойства разложения, но и отдает слабого осудителя во власть осуждаемого».

Н. Рерих

Вазыгджын ныхасмæ цæттæ кæнгæйæ цæуыл æмæ куыд дзурдзынæ, уымæн бæлвырд пълан скæн æмæ йæ дæ мидхъуыдыйы бавæр.

Зон, ирон адæмæн æнæуынон чи уыди æмæ у уыцы ныхасы хуызтæ:

— æнæпайдайæ бирæ дзураг (дзæнгæдагæнæг);

— æнхъæлæй кæнæ искæй дзыхæй дзурæг искæуыл цъыфкалæг;

— цæстмæхъус æмæ мæнгард ныхасгæнæг;

— æппæлой — йæхицæй кæнæ хионæй æппæлын;

— схъæл ныхасгæнæг, ныхасæй тæрсынгæнæг æмæ дæлджиныггæнæг;

— æнæфсарм — чъизи ныхасгæнæг;

— хи равдисыны охыл искæй койтæ кæнæг;

— искæйы кæнæ хи сусæгдзинад раргомгæнæг (кæд искæй удхосæн нæ хъæуы, уæд);

— рæстдзинады охыл зæгъын кæм хъæуы, уым ницы зæгъæг;

— нымудзæг æмæ дзырдхæссæг.

Дата добавления: 2015-12-01