Иондағыш сәулелердіц бүліндіргіш әсерлері

ИоңдағьЕШ сәулелер организмге сыртган немесе ішінен әсер етулері мүмкін. Адам организмі рентген қүрадцарымен, ядролық реакторлар-мен және дәрменделген (зарядталған) бөлшектердщ тездеткіштерімен (бетатрондар, циклотрондар, синхрофазотрондар, сызықтық тездеткіштермен), радийбелсеңці изотоптармен, радийбелсенді қазбалар-ды өңцеу т.с.с. жүмыстар атқарғанда иондағыш сәулелердің өсеріне fly-map болады. Ауруханаларда науқастарды емдеу үшін иондағыш сөуле-лер қолданылады. Сонымен бірге атом бомбаларын сынағаңда немесе соғыста қолданылғанда, ядролық реакторлардың апаттары кездерінде адам организміііе иондағыш сәулелер әсер етеді.

Радийбелсеңді затгар тағаммен, сумен немесе тьшыс жоддары арқы-лы организмге түскенде олар адамның ішінен әсер етеді. Олардың әрі сыртган, әрі ішінен біріккен әсерлері болуы мүмкін.

Иондағыш сәулелер атомдар мен молекулалардьщ иоңдалуьш туын-дататын болғандықтан олардың биологиялық белсенділігі өте жоғары

болады. Шыққан табиғаты бойьшша иоңцағыш сәулелер электромагнитгік (рентген, гамма-сеулелері) жөне денешіктік (корпускулалық) (дөрмені бар бөлшектер: гелий-ядросы альфа-сөулелер, электрондар бета-еөулелер, протондар; дәрмені жоқ нейтрондар) болып ажыратыладьг.

Иондағыш сөулелердің бүліндіргіш өсері тівдердің иондалу ты-ғыздығының шамасына және өтіп кету қабілетіне байланысты. He-ғүрльш олардың өтіп кету қабілеті төмен болса, соғұрлым иондау ты-ғыздығы жоғары болады да, бүліндіргшг өсер күшті болады. Альфа-сөулелерінің тівдер арқылы өтіп кету қабілеті ете төмен, бар жоғы бірнеше ондаган микрометр, болғандықтан олардың иондау қабілеті ең жоғары болады. Гамма-сөулеяері тіндер арқылы тез өтіп кетеді де, олардың иондау қабілеті аз болады.

Организмнің сәулеленуі бір мезгілдік, бөлшектенген және ұзак, мерзімдік болады, Организмді бөлшектеп, үзақ уақыт сәулелевдіргенде оның бүліністеріне өкелетін сәулелердің жаліш өлшемі бір мезгіл сөулелевдіргегідегі сәулелердің өлшемінен біршама көп болады.

Иондағыш сәулелердің бүліндіргіш өсері сөулеленген дене қа-батынъщ аумағынан, организмиің даралық реактивтілігінен, адамның жасы мен жынысынан және сәулеленуге дейінгі организмнің жалпы күйіне байланысты болады. Мәселен, жас және буаз жануарлар ионда-ғыш радиацияның әсеріне өте сезімтал болады. Бір организмнің өзінде әртүрлі жасушалар мен тівдердің бүл сәулелерге сезімтаддығы әртүрлі болады. Үдайы жаңарыя, есіи-өнш түратын (сүйек кемігінің қан өндіретін ііндері, жыныстық бездері, ас қорыту жолдарының эпите-лий жасушалары) тівдер иондағыш сөулелердің әсеріне өте сезімтал болады. Керісінше, бүлшықет, жүйке және сүйек тіндерінің сезімталдығы төмен болады.

Организмге иоцдагыш радиацинның әсер ету жодцары.

Иондағыш радиация организмнің жергілікті бүліністеріне жөне жалпы

бүзылыстарына өкеледі. Иондағыш сәулелердің бүлівдіргііл әсері шарт-ты түрде үш кезеңге бөлінеді:

• иоңдағыш сәулелерддң алғашқы әсері;

• радиацияның жасушаларға әсері;

• радиацияның түтас организмге әсері. Ивадагыш сөулелердің тавдерғе алғашқій асері атомдар мен молекула-

лардың (судың) иоңцалуына, белсенді бос радикалдардың (О^-, ОН;) жөне сутегінің асқын тотығы (Н₂6₂) пайда болуына әкеледі. Бүл бос радикал-дар жасуша қабықтарындағы май қышқылдарының асқын тотығуьша және олардың щцроасқын тотықтары (ROH, ROOH') түзілуіне экеледі. Бүл химиялық реакция езара тізбектеліп, тоқтамай жүре береді. Осыдан Інікі ағзалар м:ен тіңцердің жасушаларынъщ мембраналары бүлінеді. Бүл кезде митохоңцрийдардың мембраналарының бүліністерінен тотыгулық фосфорлану бүзыльш, энергия түзілуі азаяды. Жасуша ядроларының қабығы бүзылудак ДНК, РНК, нәруыздар түзілуі бүзылады. Олардың

И

түзілуі үдайы өсіп-өніп түратын тіндер үшін өте қажет. Соңцықтан бүл тіндер иондағыш сөулелердің әсерінен ең алдымен бүлінеді.

Радиацияның жасушаларға әсері. Жасушалар радиацияға сезімталдығы бойынша мына тізбек бойынша орналасады: лимфоид-тық тіндердің жасушалары (лимфалық түйіндер, көкбауыр, айырша без), сүйек кемігі, атабез, анабездер, ас қорыту жолдарының шы-рышты қабығы, терінің эпителий жасушалары т. с. с.

Жасушалардың радиацияға сезімталдығы олардың: гендік қүрьиіым-дарының мөлшерінен, энергиямен қамтамасыз ететін жүйесінің белсенділігінен, зат алмасуларының қарқынынан, мембраналарының түрақтылығынан және олардың қалпына келу қабілетінен, репарация-лық ферментгерінің белсенділігінен байланысты. Жасушалардың ион-дағыш сөулелермен зақымдануының негізіңде жасуша ішіндегі ультра қүрылымдарының бүзылыстары жөне соған байланысты зат алмасула-рының өзгерістері жатады.

Аз мөлшердегі иондағыш сәулелер жасушалардың қайтымды өзгерістерін туындатады. Бүл өзгерістерге нуклеин қышқылдары түзілуінің тежелуі, жасуша мембраналарының өткізгіштігі жоғарьшауы, хромосомалардың өзара жабысқақтығы, ядрода іүйіршіктер пайда бо-луы, митоздың шектелуі т.т. жатады. Олар сәулеленуден кейін бірнеше минуттың ішінде дамиды. Артынан бүл өзгерістер жоғалады.

Жасушаларға иондағыш сөулелердің көп мөлшері өсер еткенде олар тіршілігінен айырылады. Бүл кезде лизосомалардың мембранасының өткізгіштігі көтерілуінен қышқыл гидролиздік ферменттер (ДНКаза, РНКаза, катепсин, қьппқьш фосфатаза т. б.) босап шығады. Осыдан жасушалардың бөлінуі шектеліп, ядродағы ДНК ьщыратылады. Ионда-гыш сәулелердің әсерінен хромосомалардың қүрылымдық өзгерістері пайда болады. Бүл сәулелерге жасуша цитоплазмасынан гөрі ядросы сезімтал больш келеді.

Иондагыш сәулелердің организмге әсері. Иондағыш радиация ор-ганизмге жергілікті (сәулелік күйік, некроз, көз бүршағының бүлыңғ-ьфлануы) және жалггы (сөулелік ауру) әсер етеді.

Иовдагьші радиащяның жергілікті әсері. Иондағыш сәулелер жергілікгі тішгің күюіне, сәулелік күйік дамуьша әкеледі. Бүл сөулелердің өтіп кету қабілетіне байланысты терінің немесе дененің іпгінде жатқан тіндердің күйікгері дамуы мүмкін. Радиацияның мөлшеріне қарай терінің, тері ас-тъшдағы шелмайдьщ, бүлшықетгердің, сүйектердің некрозы дамиды. На-уқас адамдарда қызба, үлкен лейковдггоз, қатгы ауьфу сезімі байқалады.

Сәулесоқ ауру. Организмнің сыртынан 1—10 Гр мөлшерінде жалпы сәулеленудің нәтижесівде жіті сәулесоқ ауру дамиды. Бүл кезде негізінен сүйек кемігінің бүліністері байқалады. Бүны сүйек-кемігілік синдром дейді. 10—20 Гр мөлшеріндегі иондағыш сөулелердің әсерінен жіті сәулесоқ аурудың ішектік түрі, 20—80 Гр мәлшерінде қан тамырлық, токсемияльщ түрі, 80 Гр — астам мелшерінде — церебралдық (милық) түрі дамвды.

Жіті сөулесоқ ауру осер еткен сөуленің мөлшеріне қарай төрт топқа бөлінеді:

• жеңіл түрі (1-2 Гр.);

• орташа тұрі (2~4 Гр);

• ауыр түрі (4—6 Гр);

• тьш ауыр түрі (6 Гр-ден астам). Ол 4 - сатьща өтеді:

«алгашқы cepnuricrep еатысы;

• клиникалық жалған сәтгілік сатысы (жасырыи саты);

• аурудың айкывдаяу еатысы;

• саушу сатысы.

Адоипқы cepnuricrep сатысы сөулеленуден кейін өсер еткен сәулелердің мөлшеріне қарай бірінші минуттардың немесе сағатгардың іпгінде да-миды. Бұл кезде организмнің жалпы қозуы, бас ауыруы, жаппы әлсіздік байқалады. Артынан тәбеттің жоғаяуы, журек айну, қүсу болады, қанда лимфоциттердің азаюы нейтрофиддік лейкоцитозбен қабаттасады.

Орталық жүйке жүйесінің қозымдылығы артып, дербес (веге-тативтік) жүйке жуйесінің межеқуаты қүбылмалы болады. Осыдан ар-териялық қан қысымы қүбыльш түрады, жүректің аритмиялары дами-ды. Бүл кезде гапоталамус — аденогапофиз — бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабатының белсеңцілігі артады. Иондағыш сәулелердің мөлшері 8-10 Гр болғавда артериялық қан қысымы төмевдеп, естен тану, дене қызымының көтерілуі, іш етуі байқалады. Жүйкелік-рефлекстік бүзы-лыстар байқалады. Сәулесоқ аурудың бүл сатысы алғашқы 1-3 күн арасында көрінеді

Клиннкалмқ жаиғаи сөттілік сатысыңца науқастардың жалиы жағдайы біршама жақсарады. Алдында байқалған аурудың белгілері жоғалады. Бұл сатының үзақтығы иоңцағыш сөулелердің мөлшеріне қарай 10-15 күннен 4-5 аптаға дейін созылады. Иондағыш сөуледердің мөлшері 1 Гр-ден аспаса аяғашқы серпілістер сатысы аурудың айқын түріне ауыс-пайды. Ал олардың мөлшері 10 Гр-ден асып кетсе аурудың клиникалық сетгітк сатысы байқалмай бірден жіті саулесоқ аурудың айқывдалуы бола,цы. Бүл сатысы кезівде қанның бүзылыстары күшейе береді. Шеткері қаңда лимфопения үдейді, лейкоциттердің жашы саны, ретикулоцит-тер мен тромбоцнгтер азаяды. Сүйек кемігіңде аплазия дамвды. Соны-мен бірге жыныстық бездердің атрофиясы байқалады, сперматозоңц-тардың өндіріяуі бүзшвды, аш ішектердің шырышты қабықтарыңца жәие теріде өзгерістер дамиды.

Аурудыщ айқыцдалу еатыеы. Бүл саты кезіңде науқастьщ жалпы жағ-дайы қайтадан күрт нашарлайды, жаяпы әлсіздік, дене к.ызымының көтерілуі, теріге, діырышты қабықтарға, ішек-қарын жоддарына, миға, жүрекке және өкпеге қан қүйылулар мен қан кетулер байқалады. Дене-де зат алмасуларының бүзылыстарынан, төбетгің болмауынан және іш өтулерінен адамның қатты арьш-жүдеуі болады.

Қанда қатты лёйкопения, тромбоцитопения, анемия дамиды, эритроциттердің түну жылдамдығы көтершеді. Сүйек кемігевде, апла-зия байқалады. Шеткері қанда гшюпротеинемия, гапоөлбуминемия, гиперазотемия дамиды, хлордың деңгейі азавды. Бүл сатысы кезінде

организмнің жүқпаларға төтемелілігі бүзылып, жүқпалардың асқынуы, аутоинфекциялар мен езінен өзі уыттануы байқалады. Бүл сатының үзак,-тығы бірнеше күннен 2—3 аптаға дейін созылады.

Сауыгу сатмсы. Бүл саты кезінде организмнің бүзылғаи қызметтері біртіндеп қалпына келеді, науқастың жалпы жағдайы түзеледі, де^е қызымы қалыиты деңгейге түседі, қан кетулер, іштің өтуі, қүсу тоқтай-ды. 2—5 айдан кейін тері бездерінің қызмеіі қалпына келеді, шаш қайта өсе бастайды. Біртівдеп қанның және зат алмасуларының әзгерістері қалпьша келеді.

Сөулесоқ аурудан сауығу 3-6 айда болады, оның ауыр түрлерінде сауығу 1-3 жылға созылуы мүмкін. Ке^де жіті сеулесоқ ауру созылмады түрге айналуы ықтишл.

Жіті саулесоқ аурудың ішектік түрі. 10—20 Гр мелшеріңде сөулеленгён адамдар 7-10 күннен кейін жан тапсырады. Аурудың бүл түрінің әйгіленімдеріне жүрек айну, қүсу, қан араласқан іш өту, дене қызымщ-ның көтерілуі, ішектердің түйілуі, ііп кебу жатады. Сонымен қатар қат-ты лейкопения дамңды, лимфощггтер шеткері қаңда мүлде болмайда, жиі қан кетулер болады және сепсистің көріністері байқалады.

Жіті сөулесоқ аурудың ішекгік түрівде адамның өлімі дененің су-сыздануынан болады. Бүл кезде организмнен сумен бірге түздар мен нөруыздар шығарылады. Микробтардың уыттарымеи жөне тіндердің ыдырауынан пайда болған уытты өнімдермен организмнің уыттануы болады, сілейме дамиды.

Жіті сәулесоқ аурудыц токсемиялық түрі. Бүл түрі мөлшері 20—80 Гр иоңдағыін сәулелердін әсерінен дамиды және 4-7 күн ішінде адамның еліміне әкеледі. Ішекгер мек бауыр тамырларывда ауыр қатайналым-ның бүзылыстары, қан тамырларының межеқуаты жоғалып, кеңіп кетуі, жүрек соғуының жиілеуі, денеде қан қүйылу, организмнің қатты уытта-нуы болады. Осыдан бүйрекгің қызметі бүзылып, олигоурия, анурия, гиперазотемия дамиды.

ЖМ сөулесоқ аурудың ммлық түрі. 80 Гр мөлшеріндегі иондағыш ра-диацияның өсерінен жіті сөулесоқ аурудың милық түрі дамиды. Осын-дай радиация өсер еткеннен кейін 1-3 күн өткен соң адам жан талсыра-ды. Радиацияның мөлшері 150-200 Гр болса адам, сәулелердің өсерінен шықпай-ақ немесе, бірнеше минут-сағаттың ішінде өледі. Сәулесоқ аурудың бүл түрі кезінде дененің селкіддегі дамвды, мида қан мен лим-фаньщ айнаяымы бүзылады, қан тамырларының межеқуаты мен термо-реттелу өзгереді. Артынан асқорыту жолдары меи несеп шығару жүйесінің бүзылыстары байқалада, қан қысымы катты темендеп кетеді. Бүл ауру кезінде орталық жүйке жүйесінің қайтымсыз бүзылыстары дамиды, мидың сыртқы қыртысы мен гипоталамустың жасушалары қатты бүлінеді.

Созылмалы сәулесоқ ауру. Бүл дерт аз мөлшердегі иондағыш ради-ацияның үзақ мерзім әсер етуінен біртівдеп дамиды. Оның бастаиқы кезеңінде түрақсыз лейкопения, адамның жалпы әлсіздігі, қан тамыр-лары межеқуатыньвд қүбылмалылығы т.с.с. белтілер байқапады. Дертгің

Ъ

айқындалу кезінде радиацияға сезімтал тіндердің регенерациялық қабілеті төмендейді, жүйке жөне жүрек-қан тамырлар жүйелерінің қызметгері бүзылады. Сауығу кезеңінде келтірілген өзгерістер біртіңцеп қалпына келеді.

Созылмалы сәулесоқ ауру (CCA): I — жеңіл, II — орташа және III — ауыр дәрежелерде өтеді.

Жеңіл ССА кезінде лейкопения мен тромбоцитопения түрақсыз бо-лады, жүйкелік реттелудің бүзылыстары шамалы болады.

Орташа ССА кезінде жүйке, жүрек-қан тамырлар жүйелері мен ішек-қарьшның қызметтері бүзылады. Қанда лейкопения мен лимфопения елеулі деңгейде болады, тромбоцитгер азаяды. Сүйек кемігшде гипоп-лазия дамиды.

Ауыр ССА кезінде анемия дамиды, сүйек кемігенде қан өндірілу қатты азаяды, ішек-қарын жолдарының шырышты қабықтарының ат-рофиясы байқалады, жүйелік қанайналым бүзылады, қан кетулер, жүқпа-лык, асқьшулар адамның өліміне өкелуі мүмкін.

Радиащшньщ кешеуілдетілген салдарлары.

Шағын мөлшердегі радиацияның әсерінен артынан организмде біршама қүбьшыстар дамуы мүмкін. Оларға қан өндіруге қатысатын тіңцердің гипоплазиясы, ас қорыту жолдарының атрофиялық қабынуы, бауырда, бүйректе, қан тамырларывда склероз дамуы, адамның өмір жасының қысқаруы т. с. с. өзгерістер жатады. Сонымен қатар радиаци-яның кешеуілдетілген салдарларына организмде өспелердің, лейкоздар-дың даму мүмкіншіліктері жатады.

Дата добавления: 2015-12-01