Диалогтік оқыту

Зерттеулер сыныптағы әңгіменің сапасы таным мен оқу үдерісінің дамуына немесе тежелуіне ықпал ететіндігін көрсетті. Ойлау және оқыту үдерісін ынталандыратын нысандар мен нұсқаулықтарды «диалогтік оқыту» деп сипаттауға болады. Диалогтік оқыту оқыту мен оқудағы әңгіменің рөлі туралы ертеден келе жатқан дәстүрлі теориялық және эмпирикалық жұмысқа негізделіп, Сократтан бастау алады. Соңғы жылдары психолингвистер (Халлидей, Уэллс), социолингвистер (Барнс), оқу үдерісін зерттеушілер (Мерсер, Галтон, Александр), пікірталас сарапшылары (Синклер, Култхард, Диллон), когнитивтік және мәдени психологтар (Выготский, Брюнер) және Ресейдегі Бахтинді және Америкадағы балаларға арналған философияның негізін қалаушы Мэтью Липменді қоса алғанда философтар диалогтің рөлін зерттеумен көп айналысқан.

Оқу тәжірибесін зерттеу анықтағандай, Ұлыбритания сыныптарында әңгіме үдерісі негізінен проблемалармен байланыстырылады екен. Әңгіме балалардың білім алуына толық көлемде ықпал етіп, оны жеделдетуге көмектескен жағдайда ғана оны (әңгімені) түбегейлі тың тәсіл деп қарастыру ұсынылады (Alexander, 2004). Аталған зерттеу мектептер мен мұғалімдер көп жағдайда:

• әңгімені оқыту мақсаты емес, құралы ретінде қарастыратындығын;
• әңгімені сауаттылықты дамыту үдерісіне ұтымды қоса алмайтындығын;
• бүкіл оқу бағдарламасының барысында оқыту үшін әңгіменің барлық әлеуетін толыққанды пайдаланбайтындығын;
• ауызша оқыту тапсырмалары мен бағалау тәсілдеріне қарағанда, негізінен жазбаша жұмысқа назар аударатындығын;
• әңгіменің танымдық қызметіне қарағанда, әлеуметтік және эмоционалдық функцияларына көп назар аударатындығын;
• сабақта тыңғылықты және өнімді топтық әңгіме құруға ықпал етпейтін жұмысты ұйымдастыратындығын;
• өз жауабын ұсынатын жабық сұрақтарды жиі қолданатындығын, болжам жасап, проблемаларды шешудің орнына ақпарат алмасумен шектелетін қысқа жауаптарды ынталандыратындығын;
• оқушыларға ойлануға берілген уақытты шектейтіндігін (және мұғалімнің ойлау үдерісін модельдеп көрсетпейтіндігін);
• кері байланысты диагностикалау және ақпараттандырудың орнына, мақтау және қолдау көрсету үшін пайдаланатындығын;
• өздері көп сұрақ қоятындығын, дегенмен де оқушылардың тарапынан сұрақтардың аз болатындығын;
• оқушының ойлау барысы мен зерттеуінің кеңейтілген тізбегін құру мақсатында жауаптардың сапасын талдау жұмысын жүйелі жүргізбейтіндігін;
• оқушыларға тиімді диалогтің негізгі ережелерін үйрете алмайтындығын көрсетті.

Диалогтік оқыту механикалық әңгіме, жауап алу, түсіндіру және талқылау сияқты әңгімелесуге үйретудің барынша дәстүрлі түрлерімен тығыз байланысқан. Оны нақты стратегия деп атау қиын, дұрысын айтқанда, ол – сабақ барысында танымдық/бәсекелестік өзара қарым-қатынас қалыптастыратын стратегиялар жиынтығы. Диалогтік оқыту балаларды оқу үдерісіне барынша тарту мақсатында әңгіменің күшін пайдаланады, олардың түсінік-пайымдарын кеңейтіп, оқу мен ұғынуын дамытуға ықпал етеді. Сабақта әңгіме үнемі бұндай нәтиже бере бермейді, кей кездері олар оқушыларға кедергі келтіріп те жатады. Александрдың пайымдауынша (2004), диалогтік оқыту негізгі бес қағидаттарға негізделеді:

• ұжымдық: мұғалім мен оқушылар тапсырманы топпен немесе бүкіл сынып болып бірге зерделейді;

• өзара: мұғалім мен оқушылар бір-бірін тыңдайды, идеялармен бөліседі және балама көзқарастарды қарастырады;

• жиынтық: мұғалім мен оқушылар жеке өздерінің идеяларына және бір-бірінің идеяларына негізделіп, оларды бір тізбекке біріктіреді;

• қолдаушы: балалар өз идеяларын анық жеткізеді, дұрыс болмай қала ма деп қорықпастан өз ойларын еркін айтады; олар бір-біріне өзара түсіністікке қол жеткізуге көмектеседі;

• мақсатты: мұғалімдер белгілі бір білім беру мақсаты бар әңгімені жоспарлайды және реттеп отырады.

Диалогтік оқыту төмендегі мәселелерге:

• әңгіме қандай жағдайда болып жатқанына – тұтастай сыныпта, шағын топта (мұғалім жетекшілік ететін), бірлескен топта (оқушылар жетекшілік ететін), оқушымен;

• сұрақтардың мақсаттарына (мысалы, ақпарат жинау, пікір айту, нұсқау беру, басқару, зерделеу) және олардың құрылымына (мысалы, жабық, ашық, директивті, тар, логикалық);

• жауаптардың нысандарына (мысалы, нақты, сараптамалық, спекулятивті, болжам ұсынатын, бағалаушы) және олардың көлеміне;

• жауаптарға берілетін кері байланысқа (мысалы, бағалаушы, уәждеуші, диагностикалық, бейтарап);

• ойлану үдерісінде прогресс болу үшін жауаптардың қалай құрылғанына;

• сұрақ-жауап алмасудың ұзақтығына;

• оқушы-оқушы нысанындағы талқылау барысындағы рөлдер мен шараларға;

• сыныптағы ахуалға және оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасына;

• сынып бөлмесінің ұйымдастырылуына;

• сабақтың жоспарлануы мен құрылымына;

• сұрақ-жауаптармен тиімді алмасу үшін мұғалімнің қажетті тақырыпты жақсы білуіне;

• сыныпта диалогтік әңгімені тиімді жүргізу үшін қажетті негізгі ережелерге (қызығушылық, тыңдалым, әңгімені дауыстап, анық айту, балама көзқарастарға құрмет көрсету және т.б.) ерекше көңіл аударуды талап етеді.

Дата добавления: 2015-11-30