Кичинеге ойлоно калды.

- Такыр эсимде жок.

Үчөө караңгы машинанын ичинде сүйлөшүп отурушту. Сарыгул билди тигинин эң сонун эстегенин, бирок, убакытты утуш үчүн анткорлонуп жатканын.

- Менин байкемди өлтүрүп кесилип кеткен Сарыгулчу... "Кара дөө" тигинин калп анткорлугуна күйүп кетти.

- И-и эстедим... эстедим...

- Эстедиңби. Эстегениң жакшы,- Сарыгул кекерлүү сүйлөдү.

- Саке ал балалык да... Башың аман чыгып келипсиң. Кут болсун. Келе колуңду. Өткөн өттү, кеткен кетти. Толук Сарыгул жакка бурула, ордунан обдулуп колун сунду.

- Тигил жакта катындар менен кол кармашып учурашпайт. Сарыгул тигинин сунган колун албады.

- Кой Саке, ал бир кырсык. Эми элдешели. Кектешпейли.

"Кара дөө" Белектин табышкерлигине оозу ачылып үн дебей отуруп берди. "Чын эле Сарыгул азыр мунун бал тилине көнүп элдешет го" деп ойлоп кетти. Ичинен "Сарыгул мага кылган өнөрүн буга да көрсөтсө" деп каалап турган.

- Элдешебиз. Элдешпей кайда барат элек. Бирок, ар кимибиз өз эсебибизди алгандан кийин. Тигил жакта (түрмөнү айтканы) ар ким оозунан чыккан сөзгө жооп берет. Сен да оозуңдан чыккан сөзгө жооп бересиң.

- Кой эми Саке ал жакты "түрмө" дейт. Бул жакты "боштондук" дейт. Экөө эки башка да. Боштондукта оозго келгенди оттоп жүрө беребиз. Эч кимге деле жооп бербейбиз, - деди кайпактай.

- Сенин ошол оозго келгенди оттогонуң үчүн күнөөсүз "Кара дөөнүн" агасы өмүрүнөн айрылып, жапжаш бала топурак астында калды. Менин болсо турмушум сынып, балалык өмүрүм менен коштошо электе тигил жактын тузун татып 9 жыл "күнөстөдүм".

- Туура бул кудай урган тилдин пайдасынан да азабын көп тарттым Саке. Күнөөм бар. Астыңа түшөйүн. Кечир. Күнөөмдү тартайын.

- Мына мунуң жүйөөлү сөз. Астыма бир туруп бересиң. Болду экөөбүз толук эсептешкен болобуз. Белек Сарыгул эмнени кыйытып жатат түшүнбөй калды.

- Жана шаардан эле айтсаңар болмок экен. Түз ресторанга бармак экенбиз.

- Ресторандын кереги жок ишти ушул жерден бүтүрөбүз. Белек дагы түшүнбөй калды.

- Эмне акчалай берейинби?

- Акчаңдын мага кереги жок. Азыр машинадан чык да, шымыңды чечип, тоңкоюп туруп бересиң. Болду. Менин аласам ушул,- Сарыгул эми тиштене сүйлөдү.

- Койчу Саке тамашаңды.Ошол кантип болсун. Сураган акчаңды берейин, айт. Анча-мынча жыйнап жүрдүм эле.

- Кой, көп сүйлөгөн менен пайда жок. Чык машинадан. Сарыгул буйра сүйлөдү да, өзү да машинанын эшигин ачты.

Белек машинанын эшигин шарт ачып атып чыкты да, өкүрүп-бакырып качып жөнөдү.

- Жардамга... Жардамга... Эл журт... милиция... өлтүрүп жатат.

Баарына сак турган Сарыгул аркасынан удаа жетип, чалып жыкты. Экөө караңгыда кармаша кетишти. Белек жыгылганда тоголонуп барып чалкасынан түштү да, басып жыгылам деген Сарыгулду кош аяктай төшкө тепти. Сарыгул артка учуп кетти. Ал түгүл кичине эси да оой түштү. Тигил кайра туруп качты.

- Жардам... Жардам...

Кантсе да кичине жулмалашып, кармашып калганга демиге түшкөн неме жанагыдай жер-сууну буза өкүрө албады. Үнү пасыраак чыкты. Бул жолу Сарыгул кууп жетип, кежигесине секире үстүнөн басып жыгылды. Талуу жерине муштап, эсин оодарам деп караңгыда таамай муштай албай жатты.

Экөө дагы тытышып, кармаша кетишти. Жанталашкан Белек беркини оозуна туш келген жерин тиштеп да жатты. Каруудан тиштегенде Сарыгул күрөө тамырга уруп калды. Ошондо башы "шылк" деп эси оой түштү.

Ийинине салып көтөрүп машинага апкелди да, жерге шалак таштап отуруп калды. "Кара дөө" машинасынан чыккан да жок. "Бириң өлүп, бириң кал" дегенсип отура берди. Сарыгул башында экөөлөп киреби деп саксынып аткан. Тигил машинадан чыкпагандан кийин жүрөксүбөй калды. Кейпи, мен көргөн кордукту бул шыйпаң да көрсүн десе керек.

Белектин күтүүсүз жоругуна жүрөгү дүкүлдөп чыккан Сарыгул айланага кулак төшөдү. "Балким, бирөө-жарым Белектин үнүн угуп келип калабы" -деп да чоочуп турган. Жок. Айлана тынч. Бейкам дабыш деле угулбайт. Кантсе да шашыш керек болуп турду. Балким жогорудагы тоо түбүнөн тынымсыз өткөн машиналардын бирөө жарымы үндү угуп калып, милицияга жеткирип коюшу толук мүмкүн.

Кайра ордунан туруп, тигини көтөрүп машинанын арткы багажына туура "Кара дөөнү" жаткыргандай арта сала жаткырды.

Кармашып атып чарчап калгангабы, өзүнүн көңүлү келбеди алигиси да баш көтөрөөр түрү жок.

- "Кара дөө"!?

- И-мне...

- Чык машинадан! Мунун ишин сен бүтүрөсүң. Сага бердим.

"Кара дөө" күрсүйүп чыга келди да жалбарыңкы үнү менен:

- Саке... мен... мен мындайга... эркекке өмүрү барган эмесмин. Дитим чаппай турат. Өзүң эле бүтүрө берчи.

- Дитиң чабат. Чапканда да кандай чабат. Эгер болбойт экен, анда азыр бычып салам. "Дың" дебей иштейсиң.

Шарт бычагын сууруп чыкты. Жалаңдаган бычак айдын жарыгында "жарк-журк" деп көзгө жаман көрүнөт экен. "Кара дөөнүн" муундары титиреп кетти. "Өзгөчө бычып салам" дегенди укканда "бул канкор эч нерседен кайра тартпай калган экен" деген ойго кетти. Керек болсо азыр Белек экөөнү тең ушул жерге мууздап, машинага салып туруп өрттөп ийип, басып кетиши да мүмкүн. Алеки саатта башына миң сан ой келди.

- Сабыр кыл. Саке. Азыр. Бул шүмшүктү ошентиш эле керек болсо...

Ичиндеги коркууга кошулуп шакардай кайнаган ызалыкты Белектен чыгарып алгысы келип кетти. Так ушул шүмшүктүн тапан тили болбогондо, балким азыр үчөө тең бул жерде турушмак эмес.

Дугдуңдай ишке киришти. Белек кыймылдайын деди эле, Сарыгул чыкыйга муштап койгондо кайра "шылк" дей түштү.

- Ме сага... ме сага... тилиңди көчүгүңө тыккыр...

"Кара дөөнүн" кылыгына жанында турган Сарыгулдун ачуусу тарап, көңүлү ачыла түштү.

Болбосо, кайра-кайра бычагын мыжыгып, жанын коерго жер таппай, өзүн кармана албай бараткан эле.

"Кара дөө" кантсе да акылдуулук кылды" - деп койду ичинен. Эгер дагы кежирленип кер сүйлөгөндө кекиртегин бычак шылып түшүшү толук мүмкүн эле.

Жолдон бир шише арак алышты да, эсине келип кайра жоготуп шылкылдап келаткан Белектин оозуна жарымысынан көбүрөөгүн куюп туруп жатаканасына жеткирип ташташты.

"Кара дөө" өзү көтөрүп кийирип, жаткырып келди.

Сарыгул "Кара дөө" менен коштошуп жатып:

- Болду. Толук эсептешип бүттүк. Экинчи кайчылаш жолдо, каршылаш болуп кездешпейли. Мен сени тааныбайм. Сен мени тааныбайсың. Ортодо эмне болуп өтсө унут, - деди да, караңгы түнгө сиңип кетти.

Чын эле ошол бойдон "Кара дөө" Сарыгулду көрбөдү.

Анын үстүнө такси айдаганды таштап, курулушка кирип кетти. Белектин да эмне болгонун билбеди. Экөө бири-бирине жолукпаганга аракеттенип, качышчу эле.

Ххх

Азият "борбордогу" өзүнүн көздөй ишенимдүү адамына "Рыжый Болотту" катуу тарбиялап коюш керек. Өз чегинен чыга баштады. Муну тез арада жасасаңыз жакшы болот эле. Сиздин баягы "эстелигиңиз" али менде, өз калыбында сакталуу турат", деген "визитка" жиберип жатып, Рыжый Болоттун "балким бир кездеги Сарыгул да болушу мүмкүн" деген версияны жиберген жок. Аны өзүнө "көмүскөдөгү жүрүш" кылыш үчүн алып калды.

Ххх

"Рыжый Болот " Азияттын "визиткасын" алгандан кийин чекесин бырыштыра көпкө ойлонуп отуруп калды. Мындан түзүгүрөөк жооп алам деп деле күткөн эмес. Ошондуктан, какшык жылдырган жоопко ашыкча капа да болбоду. Болгону, "Азият" дегениңдин чыныгы жүзү ким?" - деген суроо дагы мээсин жеп жатты. Анын кылмышкер шимшүүрлөрү Азият жөнүндө түзүк эч нерсе деле билип бере алган эмес. Болгону "Азият" деген атын укканда, керек болсо "мыйзамдагы уурулар" да кысчу жерлерин кысып калаарын, анын айтканы айткандай, дегени дегендей аткарылаарын, далай баш кесерлер Азияттын алдында кызмат кылып жүрүп, ың-жыңсыз жок болуп кетээрин, аларды эч ким сурабаганы. Өз колу менен кумурсканын уюгун бузбаса да далай нарко, соода, нефти, газ, электр энергиясына байланышкан контрабандалык соодаларга таасири барын билген. Түрмөгө түшкөн эмес. "Ак жакачан" болуп да чоң кызматта иштебеген. Бирок, кылмышкерлердин чөйрөсүндө да, "Ак жакачандардын" чөйрөсүндө да таасири күчтүү. Бул эмне деген "Темный жан" деп башын катырчу болду. Баягы СССР бар кездеги иштеген кызматы жөнүндө да эч нерсе биле албады. Душманың канча табышмактуу болсо, ошончо коркунучтуу болорун жакшы билчү. Эгер "Ак жакачандардын" чөйрөсүнөн болсочу? Балким, алардын "королдорунандыр"? Анда иш жакшы болбойт. "Ак жакачандар" менен ойнош опурталдуу. Алардын колунда дайыма бийлик бар. А бийлик дегениң жаман, байкабай талуу жерин басып алсаң, биттей ушалап коет. Өзгөчө кылмышкерлерди жок кылыш бийликтегилер үчүн оюнчук.

Азияттан "движение" болгон жок. Баарын өзү баштады. Демек, өзү бүтүрүшү керек. Каттын жообун кантсе экен. Балким бир аз убакыт аярлай турабы. Балким Азияттын суроосун канааттандырып, "Протезди" анын колуна салып берсечи? Туура, ишти "Протезден" баштоо керек.

"Рыжый Болоттун" буйругу менен жулунган жигиттери "Протезди" алып, жетип келишти. Кылмышкерлердин адатын жакшы түшүнгөн Болот "Протез", "Бриллиант жылан" жөнүндө кабар берген күндөн баштап катуу кайтартып койгон болчу. "Протез" эки-үч жолу качып кетүүгө аракет жасаганын билдиришкен. Оңбогон абышканын култуңдаган кылыгы ого бетер аяр болууга түрткөн. Жаналгычтын өзүнөн да коркпогон "Протездей" өлүмтүктүн Азияттан титиреп коркушу эле эмнени билдирет?

Болот сөздү түз баштады:

- "Протез" Азиятка конокко барууга кандайсың? Эски досуң сени сагыныптыр. Көргүсү келип жаткан экен.

Азияттын атын укканда "Протез" тим эле "жыланды көргөн чычкандай" бүрүшө түштү. Ал түгүл өңү "боп-боз" болуп жаны үзүлүп бараткан адамдын кейпин кийип калды.

- Азияттын мендей шордууну көргүсү келгени "карышкырдын койду", "ажыдаардын коенду" көргүсү келгениндей эле кеп, сынок. Өмүрү шордон башы арылбаган мендей байкушту Азиятка салып берсең өзүң бил. Ансыз да өлөөрүмө жыл эмес саналуу күндөр калганда жарыкчылыкта кыбырай турсамбы дегем. Эми минтип тагдырымды сен түшүнбөсөң деги киши түшүнбөйт. Өзүң айтчы менин эмнем бар? Бир аз күндүк жашоомдон башка эч нерсем жок, сынок.

Тагдырдын маңдайыма жазганыбы, өзүм улам жаза баса бердимби, өмүрүмдүн көбү "баланда" ичиш менен өттү. (Түрмөчүлөргө берген тамакты айтат).

Сен да "көк жалдын көк жалысың", ырас, Азиятка мени жем катары салгың келип калыптыр, жолу ошого такалса керек. Мейлиң, өзүңдүн эркиң. Өлөрдө жок дегенде сенин керегиңе бир жарап кетейин.

Бирок, эскертип коерум, Азияттын көзүн көрөөрүм менен өз жанымды өзүм кыям. Анын кислотасына бутумдан баштап ээригиче мүрт өлгөнүм жакшы.

"Протездин" айткандарын угуп отуруп "Рыжый Болоттун" денеси дүркүрөп кетти.

- "Протез" чындыкты айтчы? Деги Азият дегениң ким?

- Болот, Кудайдан жашырбаганымды сенден жашырбайм. Бул Азият "жаналгычтын" чыныгы жүзүн бир Кудай билбесе эч ким билбейт.

Балким уксаң керек, бир учурда экөөбүздөй селсаяктардын арасында атагы дүңгүрөгөн "Кара жылан" деген болгон. Так ошол "Кара жыландын" өз оозунан уккам. "Кылмышкерлер дүйнөсүн "былк" дедирбей кармаш үчүн КГБ атайын бөлүм түзүп, селсаяктардын арасына тор жайды. Саясатка аралашып баш көтөрчүсү болсо жиндиканага даярдаганга, өтө коркунучтууларын тымызын селсаяктардын колу менен жок кылдырганга "палачтар" иштей баштады. Мына ошол "палачтардын" башчысына "Азият" деген кличканы мен койдум" дегенин.

"Палачтардын" жасаган кылмышынын жүзү эч убакта ачылбайт. Өздөрү жазаланбайт. Ооган согушунда ал тараптан ташылган наркотоварды бизде иштетип, кайра капиталисттик мамлекеттерге саттыруунун башында да ушул Азият турган экен. Эми бул жагы саясат. Ага менин түшүнүгүм жетпейт. СССР тирүү кезинде капиталисттер "коммунисттерди поголовно алкаш кылабыз" дешчү тура. Коммунисттер болсо "Капиталисттерди поголовно наркоман кылабыз" дешчү экен.

Ооган апийими бул жакка ташылып келинип, кайра героинге айланып, капиталисттерге "подаркага" жөнөтүлүп турганын билесиң да, сынок... У-уу мына акча деген, байлык деген ошолордун колунда болгон го. СССР күтүүсүз тарады. Баары баш аламан болуп кетти. Чет өлкөлөргө өткөрүлгөн тонналаган наркотоварлардын "навары" кайда чөктү ким билет дейсиң, сынок. Нечен банктарда жеке счеттор ачылып, миллиондор "ойноп жүрчү" да. Бул жагдайда анча-мынча кабардар болгонумду өзүң билесиң, мен өмүр бою нарко- сооданын азабын тартып келдим.

"Протезди" угуп отуруп "Рыжый Болот" "Азиятка" катылам деп "кыйшык кадам" таштаганын түшүнө баштады.Бир чети "Бриллиант жылан" жөнүндөгү башты айландырган кабарды айтып, ушул ишке түрткөнү үчүн "Протезге" кыжыры келген менен кайра астында бүрүшүп отурган чалды аяп да кетти. "Протез" чындыгында эле өмүр бою башы кылмыштан чыкпаган шордуу. Бул абышканын жыргал күнүнөн кууралы көп болсо керек.

Эмнегедир ушул саам "Рыжый Болот" өзүнүн келечек тагдырын көрүп тургандай болуп кетти. Бул ачуу чындык Болотту жүрөккө сайды. Денеси "дүр" деп, көз кычыктары ачышып, суулана түштү.

"Протезди" Азиятка бергени менен деле ал "Бриллиант жыланды" кармата койбойт. Бул оңбогон жыланды көрбөсө да дарегин укканы үчүн эле канча түйшүк башына түшкөнүнө Болот тырчып турду. Көздөрүн жума "Протез" экөөнүн өткөндөгү каргашалуу пикир алышуусун эстеди. "Протез" күнүмдүк оокатына жардам сурап келген экен. Мезгилинде "Протездин" менменсинген кылмышкерлер менен "табакташ" болуп жүргөнүн уккан жайы бар эле.

Сөздөн сөз чыгып отуруп:

- Алматынын жарымысы менин машинамды минип жүрөт. "Кылмышкермин" дегендин көбү мен сатып берген квартираларда жашоодо. Министрлер баш болуп, чет өлкөдөгү каткан валюталарын коргоп берүүгө мага кайрылышат. Чыныңды айтчы мурда-кийин селсаяктардан менчелик кулачы жайылганга жолуктуң беле - деп калбайбы. Ошондо "Протез" көздөрүн жүлжүйтүп туруп:

- Сынок сенин чыныгы көкжал экениңде айып жок. Атың алыска угулду. Илебиңе нан бышып турган учур. Бирок, "учуру келгенде айтпаса сөз атасы өлөт" - дейт. Бул дүйнөдө "Бриллиант жылан" деген бар. Мына ошол оңбогон жыланга кожоюн болгондор жана байлыктын да, кылмыш дүйнөсүнүн да сересине жеткенин сезет - деп уккам. Ал жылан болсо "Азият" аттуу кан ичердин колунда экенин так билем. Бирок сынок, тынч жашайм десең мен айткан сөздү унут да, "Бриллиант жылан" жөнүндө эч кандай "движение" жасаба.

Мен билгенден ал кан ичер жыландын өзүн эмес, дарегин кайда экенин билгендер көпкө жашабайт. Минтип тилим кычышып кетип сагызгандай сайрайм деп, мен да балким, бул жашоомо акыркы крестти койдум окшойт, - дейт. Анда анчалык деле көп терең маани бербей кызыга түшкөн Болот: "ал эмне болгон жылан", - деп лыкылдатып сурап олтуруп "Протездин" жылан жөнүндөгү билген таржымалын бүт уккан. Анан "Азиятка" "визитка" жиберип ийип жатпайбы. Этеги минтип туңгуюкка такалды. Ойлуу отурду да "Протезге":

- Бара бер. Кайда барсаң анда бар. Болгону экинчи көзүмө көрүнбө, - деди.

"Протез" өз уккан кулагына өзү ишенбеди. Мындай болушу эч мүмкүн эмес болчу. Астындагы койду жебей басып кеткен карышкыр да болчу беле. Эми буйрук экен. Башка салганды көрөйүн деп боюн жыйып отурган неме "бул Рыжый кандай тамаша көрсөткөн турат" - деп шалдырай түштү. Башына миң сан ойлор келди. "Азыр эшикке чыгарым менен желдеттерине жайлатат да, өлүгүмдү Азиятка жиберет" деген ой жанын жеп ордунан очорула турду.

- Мунуңа да рахмат. Азияттын жылан көзүнө тирүү урунбаганым оң сынок, -деди да эшикке илкий жөнөдү.

Болот ойго чөгө, анын чыгып кеткенине да маани бербеди.

Көп өтпөй бир жигити жүгүрүп кирди да "Протез" эшик алдынан жүрөгүн мыкчып кулап түшүп, "тез жардам" чакыргычакты эле үзүлүп кете берди -деп кабарлады.

- Оңбогон гана чал. Өлгөндө да жөн өлбөй артында түйшүк калтырганын айтпайсыңбы, - деп сөгүнүп алды да, - Жакшылап көөмп койгула. Селсаяктар аза күтсүн. "Протез" селсаяктын селсаягы болчу, - деди. "Протездин" эмне түйшүк калтырганын Болоттун өзүнөн башка эч кимиси түшүнгөн жок.

Улам жыл өткөн сайын карышкырдай аяр болуп калган Болот күтүүсүз туюкка камалганына күйүп турду. "Бриллиант жыландын" түбү "ачуу" тийерин жүрөгү сезип, алгач аярласа да ышкысы жеңип кетпедиби.

Анын үстүнө "Республиканын кожоюну" деген тажыны кийгизем деген "Самурай" да кийинки убакта "кыймылын" жайлатып калды. Аны "жылытыш" үчүн өзүнчө бир адам оюна келбегендей белек керек болчу. "Кандай белек тапсам" деп баш катырып жүргөндө "Бриллиант жылан" жөнүндө угуп калып отурбайбы. Ошондо оюна "Самурайга" мындай белек тартууласам, сөзсүз "жылыйт" да мага "Республиканын кожоюну" деген таажыны кийгизет деген ой мээсине "шык" деп кадалды да, шашкалактап Азиятка "визитка" жиберди.

Эми бары кеч. "Визиткамды" кайра алдым" деген күндө да күнөөсү жуулбайт. "Бриллиант жыландын" дарегин билген адам жашабаш керек" -деп "Протез" бекер какшаган жок. Ар бир кадамына сак болбосо болбойт. Эң башкысы коркуп калганыңды билгизбегенге аракет кылуу керек. Душманың коркконуңду билип калса, жөн гана коенду басып жеген арстанча эки чайнап бир жутуп коет.

Башын мыжыгып отурду да, "чабуул" кылып көрүүнү ойлоду. "Эң мыкты" дегендерди жибербеди. Өзүн көрсөткүсү келген "выскачкалардан" топтолгондорго бир карт бөрү кошуп туруп "жакшылап тарбиялап, астыма сүйрөп алып келгиле!" - деп жөнөтүп жиберди.

Бир "Мерседес", бир "Жип" менен кеткен жигиттери эки күн өтпөй бозала болуп жетип келишти. Арасындагы баягы "карт бөрү" гана жок.

Болгондо да мешок ыргыткандай Азияттын жигиттерин эшик алдына ыргытып кетиптир. Өң алеттеринен эч нерсе жок. Баягы эдиреңдеген немелердин бети-баштарына, ооздоруна учук чыгып, сүйлөөгө жарабай калган.

"Башчыңар кана?" - деген суроого титиреп турушуп, үч литрлик үч банканы сумкаларынан сууруп чыгышты да "Рыжый Болоттун" астына коюшту.

Үч литрлик банкадагы килкилдеген суюктукту карап туруп "Рыжый Болот" көргөн көзүнө ишенбеди. Тигилердин бири титиреп Болотко кат сунду.

"Рыжый Сарыгул" мунуң көлөмдүү экен, үч банкамды коротту. Сен эки банкага кенен сыясың. Өз колум менен батырам. "Протезди" мага бербегениң үчүн эки эсе күнөөкөрсүң. Сени банка ичинен көрүүгө чексиз куштар Азият" деп жазылып туруптур.

Далайды көргөн, бирок, Болот мындайды көргөн эмес. Ошондо акыркы жолу зонада жүргөндө "Ооганстандан өлгөн солдаттардын ичине толтура апийим шыкап ташыттырган бир канкор бар" деп укканын эстеди. Балким, ошол Азияттыр.

Үн деп сүйлөбөдү. Ансыз да тирүү өлүк болуп отурган тигилерди "чыккыла" деди да жакын деген жигиттерин чакырып "Банкаларды ачпай туруп жай казып көрүстөнгө койгула. Үстүнө "Селсаяк болчу" деп жазып койгула" - деди.

Турган үйү күтүүсүз кол салуудан өзгөчө корголгон жай болчу. Ошондо да кайтарууну эки эсе күчөттү. Коргонуу менен кутула албасын да билип турду. Азияттан кутулуунун бир гана жолу өлүп кутулуу керек. Ким билет, ошондо кутулаар бекен? "Сарыгул" деп сайрап турбайбы. Божомолубу же чын билеби.

Башканы кой өзү да Сарыгулдун ким экенин унутуп калган. Ал түгүл кыргыз тилин таптакыр унутуп, жалаң казакча сүйлөп жүрчү. "Жасаган кыңыр ишимди жан билбейт" - деп ойлочу. Тобоо. "Бриллиант жыландын" дарегин билгендердин тукуму үзүлбөгөн сыяктуу эле кыңыр ишиңдин кылы үзүлбөй, бир жерде болбосо, бир жерде кала берет экен го" деген ой башын жеп, эриндери титиреп өзүн коөрго жер таппай турду. "Протез, Протез сен мени тирүүлөй өрттөгөн экенсиң", - деп дагы сөгүнүп-сөгүнүп алды.

Ххх

Азият "Борбордон": "Заман баягы эмес. Өзгөрө баштады. Аны өзүң да байкап жаткандырсың. Менин "белегимди" көзүңдүн карегиндей сакта. Ал азырынча керек эмес. Аа өзүңө болсо сак бол. Ашык кыймыл жасаба. Сенин сурооң болсо толук аткарылат. Андай күчүктөрдүн кулагын толгоп коюш иш деле эмес" деген "визитка" алганда көңүлү жайлана түштү.

Чындыгында эле заман баягы болбой өзгөрүп баратты. СССР империясы тарагандагы баш-аламандык бүтүп, өзүнчө бөлүнүп чыккан эркин мамлекеттер өздөрүнүн мамлекеттик башкаруу системаларын жолго коюп, тиешелүү мыйзамдарын кабыл алууга өтүштү. Мамлекеттер аралык мамилелер да жолго коюлуп, мыйзамдуу талаптар ишке кире баштады. "Эркиндиктин оорусу" менен ооруган доор "өлүп" бараткан сайын, кылмышкерлердин да даң салган заманы бүтүп баратканын Азият билбей калыптырбы? Билип турду. Ошондуктан, мурдагыдай уу-дуу менен өлкөнүн Президентинен бетер астында бир машина, артында бир машина кылып коштотуп жүргөнүн токтотуп үлүлчө тегерегин бекемдей баштаган.

Улам барган сайын ишканаларына, соода түйүндөрүнө мамлекеттик салыкты мыйзамдагыдай төлөгүлө, "кыйшык кадам" таштабагыла" деген талапты койду. Өзү "көлөкөгө" өтүп, түз жоопкерчиликти башкаларга тапшыра баштады. Азияттын мындай "тынчышын" көптөрү "Кантсе да карылык башына келди. Анын үстүнө Фаризаттан айрылгандан кийин көтөрүлө албай калды" деп түшүнүштү. Чындыгында Фаризаттан айрылуу Азияттын жүрөгүнө сайылган ийне болду. Эң башкысы өзү гана билген сыр "Бриллиант жыландан" айрылып отурат.

"Бриллиант жылан" жөнүндө билгендерден "Протез" өлдү. Жөн өлбөй кайдагы бир "Рыжый Болот" деген күчүккө дөөрүп кетти. Дагы кимдерге айтты. Дагы кимдер "Протездин" жомогуна ишенди. Мына Азиятка тынчтык бербеген ойлор.

Анткен менен да "Рыжыйдын" Азиятка катылышы аны бир топ тирилтип койду. Азият Болоттун баскан изинен бери аңдытып койгон болчу. Болоттун "боевик" сөрөйлөрү жолдон эле кармалышты. Паяльникти күйгүзө электе эле тилдери буудай кууруп сайрап беришти. Ошентсе да бир жылга оңдуу отура албагыдай кылып, көчүк жүндөрүн куйкалаттырып койду. Өзгөчө кислотага килкилдеп ээритилип, банкаларга куюлган шериктешин көргөндө тил ооздон айрылышып, айрымдарынын "крышалары" кыйшая түштү.

"Рыжый" экинчи "Азият" деген атты укканда, түшүнөн чоочуп ойгонсун" деп ошентти. Көптөн бери чыгара албай жүргөн ачуусун чыгарып алды. "Рыжый" менен тирешүү Азиятты бир чети алаксытып да койду. Кайда кеткени дайынсыз Фаризаттын азабын тарткыча, колунда турган "Рыжыйдын" артынан түшүү оң болчу. Кандай да болбосун "Рыжыйды" карматып келип, чычкандай эрмектегиси келген ыкшоосу күчөп баратты.

Ххх

Шаанын Ли менен болгон жолугушуусу ойдогудай бүтпөгөн менен шаабайы суубады. Эң негизгиси "жиптин учугу" табылды. Эми чеберлеп түрсө, түбүнө да жетүүгө мүмкүнчүлүк бар.

Линин кызын издеп Америкага барбаган себеби, "кыз китепти өзү менен алып жүргөн жок. Ал Ли өмүр бою мекендеген калың токой курчаган бөксө тоолуу айлында. Кыз эртедир-кечтир сөзсүз келет. Кызды так ушул жактан күтүш керек" деп чечти.

Бул күтүү канчага созулаарын да билбеди. Бекер жүрмөк эмес. Астына экинчи максат кылып койгон Кытайдын, Тибеттин байыркы фольклорун, чыгыш күрөшүнүн учу кыйырсыз сырларын изилдөөнү уланта бермек.

Тоодогу үңкүрдө жашаган дербиш жөнүндө угуп калды. Жергиликтүү эл ал дербиш лама жөнүндө сөз да кылбайт экен.

Көрсө, лама өзү жөнүндө айылдыктардан ар кимдерге эле айта бербешин суранат экен. Чалдын айтканын аткарбай ээн ооздук кылгандардын түшүнө кирип, кадимкидей кыйнайт имиш. Ошондон коркуп калган жергиликтүүлөр сөз кыла бербейт.

Шаа бул сырдын аныгын бүжүрөгөн оорулуу кемпирден укту. Түнт токойлуу бөксө тоонун этегине жайгашкан элүү түтүнчө эл жашаган айылга, ушул "оорулуу кемпирге жардамдашам" деп келип калды. Экөө базардан таанышышты. Кемпир ого эле биртоп жүк жүктөлгөн кол арабасын жакшы сүйрөй албай тырталаңдап баратыптыр. Боору ооруган Шаа кемпирге жардамдаша кетти эле, кемпир жыртайган көздөрү менен тиктеп:

- Уулум жардамдашам дегениңе рахмат. Бирок, сага төлөгүдөй менде тыйын жок, - деди.

- Энеке бекер эле жардамдашам.

Кемпир Шааны дагы сынай карады да:

- Башка элденсиң го? - деди.

- Ооба энеке. Биздин элде карыларга жардамдашып коюуга үйрөтөт.

- Демек, саныңар аз эл окшойсуңар? Анан да айылда өссөң керек.

Шаа кемпирдин акылмандыгына делдейе түштү.

- Кантип билдиңиз энеке?..

- Карыларга жардам берип коюну кайсыл элде болбосун үйрөтөт уулум. Бирок, ал саны көп кытайдай элде унут болуп, ишке ашпай калат. Тегерегиңди карачы? Мендей өлөсөлү карылар миң, миллион, кайсыл бирине жардамдашууга шайың жетет. Аз элдин карысы аз. Жаштары көп. Анткени, аз эл көп балалуу болот. Ошондуктан, карылар дээрлик темтеңдеп көчөгө чыкпайт. Анда-санда көрүнө калган карыга жаштар жардам бере коюууга куштар. Эми түшүндүңбү? - деп шыпшынып койду.

Экөө жанаша басып, кол арабаны Шаа сүйрөп, кемпир болсо божурап сүйлөп баратты. Кемпир картайса да акыл-эси таза экен. Сүйлөгөндү да жакшы көрөт окшойт. Шаанын илимпоз экенин укканда:

- Түбү жок кудукка кулапсың уулум, - деди.

- Кандайча энеке?..

- Уулум кемпирдин башын ооруткуң келет ээ. Аны өзүң деле түшүнүп турбайсыңбы, - дегенде Шаа дагы бир жолу делдейди.

Кытайда, өзгөчө Тибетте адамдын оюн оозунан сөз чыкпаса да окуй алган ламалар болот деп окуган. Бирок, ушул кезге чейин андайларды жолуктура элек болчу. Сүйлөөгө сөз таппай калды эле кемпир өзү улап кетти:

- Адам кызыкчылыгы чексиз, уулум. Илимий иш жүргүзгөндүн жаманы жок. Кеп маңдай тер төгүп эмгектене билүүдө. Ал эми эмгектин үзүрү сөзсүз болот, - деп аягын тунгуюктап койду.

Көрсө, кемпир айылына автобус жөнөөчү чакан автобекетке келатыптыр. Азыр көпчүлүгү кары-картаңдар эле калган кемпирдин жашаган айылы жөнүндө укканда кызыгуусу артып, ээрчип, ушул дүйнөнүн унутулуп бараткан бир бурчуна барууну чечип, жөнөп кете берди.

Айылга келгенде да кемпирдин үйүндө туруп калды. Жөн турбай короо-жайын ирээтке келтирип, кичине жамгыр жааса эле тамчы куюлган тоокканасын, малканасын оңдоп кемпирди жыргатып салды. Кемпирдин өзүнө жеткидей чарбасы бар экен.

Беш эчкиси, элүүдөн ашык тоогу бар. Эчкилеринин сүтүнөн түрлүү быштак жасап, май жасап сатып, тоокторунун жумурткаларын сатып жан сактайт экен.

Анан ушул айылда тамекиси оозунан түшпөгөн, өзү дайыма кызуу жүргөн дагы бир чал боло турган. Ошол чал бир күнү Шааны чакырып калды да:

- Уулум сен менин сообума калып арак алып берчи? Мен сага эч ким билбеген бир сырды айтып берейин, - деди. Шаа алгач чалга ишене бербеди. "Жөн эле башы ооруган чал мени алдагысы келип жатат го" - деп ичинен ойлой кетти.

- Жок мен сени алдабайм. Ушул жашка келгиче мен эч кимди алдаган эмесмин, - деди чал.

Шаа бул чакан айылдагылардын көбү адамдын оюн оозунан сөз чыга электе окуй алаарына көп деле таң калбай калган.

- Болуптур, - деди да дүкөнгө жөнөдү.

"Мен тетиги карагайдын түбүндө болом," - деди чал.

Шаа келсе чал дөңгөчтө чыдамсыздана отурган экен. Чөнтөгүнөн пластмасса идишин сууруп чыкты да:

- Куйчу алдыгындан, - деди.

Шаа үнсүз бир литрлик шишедеги арактын оозун ачты да, тигиге куюп берди. Колундагы аракты тартып жиберди да көздөрүн жуумп далайга отурду. Анан шишенин калганын Шаадан алып оозун бурап бекитип туруп койнуна катты да, туруп баратып эстей коюп:

- А-а жанагы сыр жөнүндө, мына бул жолду көрдүңбү? Так ушул жол менен жүрүп отурсаң тоого көтөрүлөсүң, чытырман токойдон өтөсүң, анан шаркыратмадан өтөсүң. Анан үңкүргө барып бир тиесиң. Так ушул тасмадай ичке бирок, күн сайын мал чубап өткөнсүп таманына чөп өспөй, кашкайган жол так ошол үңкүргө жеткенде түгөнөт. Ал үңкүрдө сакалы да, чачы да куудай, бирок, бетинин кызылы өчпөгөн, терисин бырыш басса да карылардыкындай, каны кетпеген дербиш лама жашайт.

Ал мен жаш кезимде деле ошондой болчу. Азыр деле ошондой. А-а мен болсо минтип көргө жакындап баратам. Менин атам айткан, ал жаш кезинде деле ошондой болгон экен. Атам жүздөн ашып өлдү. Мен да жүздөн аштым. Атама атамдын атасы айтыптыр. Кыскасы, анын канча жашаганын эч ким билбейт.

Ошол дербиш ламага жолуксаң сен адам билбегенди билесиң. Бул айылдагы карылардын баары дөөпүрөстөр. Сага болбогон нерселерди дөөрүп айтып берип жүрүшөт. Дагы деле ишенбей турасың. Мейлиң, ишениш-коюш өз эркиң. Бирок, мен убадамды аткардым, - деди да басып кетти.

Шаа бул "жомокко" ишенерин да, ишенбесин да билбеди. Айылда өзү жакшы тааныш болуп калган эки-үчөөнө барып чечмелеп сурап көрсө, ийиндерин куушуруп "укпаптырбыз" деп коюшту. Эртең менен түшкө жеткичекти эле айылдагылардын жумурткаларын, сүт, майын чогултуп коюп, алып кетүүгө кечки машина келгиче эригип күтүп отурчу дүкөнчү болсо Шаага "Ой ал алкаш чал дөөрүй берет. Эч кандай лама жок. Мен да алгач укканда ишенип барып жүрбөйүмбү. Жол бийик шаркыратмага барганда бүтөт. Андан ары бийик зоолор. Эч нерсе жок. Тим эле башы ооруганда ар кимге айтып арак алдырып иче берет", дегенде такыр үмүтү үзүлүп, "Чал алдаптыр" деп ойлой баштаган.

Үйгө келсе, Шааны кемпир үңүрөйө карап турду да:

- Оңбогон алкаш дагы дөөрүгөн экен ээ, - деди.

Шаа үндөгөн жок. Иштеген орунтугуна отуруп, акыркы жазгандарын ирээттей баштады. Бул айылга келгени бир айга чукулдап калган. Эми "кайра кетсемби?" деп ойлой баштады. Айылда өткөргөн убактысынын жыйынтыгы өкүнгүдөй деле эмес болчу. Бир топ легендаларды жазды. Өзгөчө бүжүрөгөн кара кемпир табылгыс байлык болуп чыкты. Шаа билбеген, унутулуп бараткан биртоп иероглифтерди үйрөттү. Башында кемпирди билимдүү деп ойлогон да эмес. Турмушка да чыккан эмес экен. Көрсө, бүт өмүрүн ушул айылда мугалимдикке арнаптыр.

Кемпир болсо адатынча, трубкасына махоркадан шыкап алып үн сөзсүз рахаттана тартып отурган. Ойлуу отурган кемпир күтүүсүз сүйлөп кирди. Шаа жакты да караган жок. Эч кимге эмес өзү менен өзү сүйлөшүп жаткандай:

- Кантсе да алкаш чал чындыкты айтыптыр. Ушул биз турган тоо суулардын ээси, кудайдын жердеги өкүлү, улукмандардын улукманы, ыйыктын, ыйыгы ламанын бар экени чындык.

Кеп ага бардык эле каалагандар жолуга бере албасында. Тасма жол чын эле тоодогу үңкүргө алпарат. Бирок, бир сыр бар, шаркыратмага жеткенде коркпой шаркыратманын астына кирүү керек. Суунун илеби күчтүү. Карылуу, күчтүү, мыктылар, чыдамдуулар гана кире алат. Анын үстүнө тоодон түшкөн суунун муздактыгы сөөктү какшатат.

Буркан-шаркан түшүп, үрөй учура ак көбүктөнгөн шаркыратманын астынан өткөндө анын асты көңдөй. Киши бою бийик өткөөл бар. Ар жагынан жарык көрүнүп турат. Аркы бетине чыкканда, тасма жол кайра башталат. Бирок, тик, жалама аскаларды аралап жөнөйт. Шамдагай, токтоо, ар бир кадамыңды так кое билген чебер болбосоң кайра артка тарткан оң. Жалама асканын бетинен өткөн жолдон учсаң сөөгүң сөпөт болот. Кургуйга кулайсың. Ал жаракага жору, кузгун да түшө албайт. Ошентип, сенин кайда кулаганыңды бир кудайдан башка эч ким билбейт.

Канчалардын сөөгү ошол жаракада жатса керек. Мына ошол жалама асканын бетинен өткөндөн кийин көпүрөгө туш болосуң. Асма көпүрө чайкалып турат. Так эле жараканын үстүндө. Жиптери мына-мына үзүлчүдөй болуп турат. Канча жылдар мурда деле ошондой болгон экен, азыр да ошондой болсо керек. Көпүрөдөн өткөндө ажайып дүйнө бар. Жашыл шибер чөп, жылуу булактар. Бет маңдайыңдагы чоң аска таштын түбүндө үңкүр. Үңкүргө киргениңде төрүндө улуктун-улугу, ыйыктын-ыйыгы лама отурат. Атын эч ким билбейт. Канча жашта экенин эч ким билбейт. Буддадай болуп отурат. Тизең өзүнөн өзү бүгүлүп, астына кулап түшөсүң. Тилиң байланып калат. Канча болгонуңду билбейсиң. Тилсиз сүйлөшөсүң. Ал сүйлөбөйт, бирок, сөзү мээңе кирет. Сен сүйлөбөйсүң, бирок, бүт ойлогонуңду ал билип турат. Анан бир кезде кайра кетип бараткан болосуң. Баягы татаал жолдордон жепжеңил өтөсүң. Шаркыратманын суусунан үшүгөндү билбей өтөсүң. Бирок, ага бир гана жолу барганга уруксаат. Ушундай түшүнүк берилет. Экинчи жолу кайра кайрылып келүүнү каалабасаң гана уруксаат. Бирок, кайрылып келүүнү каалабаган адамдар барып, кайда кеткенин эч ким билбейт. Жооп болбойт. Барып келгендердин көбүнүн көзү ачылып узак жашайт. Айрымдары бир жумага жетпей өлөт.

Сен азыр ага бара албайсың. Анткени, эртең тескери жакка жолго чыгышың керек. Сен көптөн бери күтүп жүргөн адам келип, өтүп кеткен атасынын арбагына сыйынып жатат.

Сен эки күндөн кийин жолго чык. Анткени, окутуучуңа катуу сыйынышың керек. Астыдагы жолугушууң өтө катуу. Окутуучуң экөөңдүн араңар алыстай түшүптүр. Сыйынышыңа мен жардам берем. Окутуучуң түшүңө кирет да эмне кылыш керектигин айтат. Ошондо жолго чыгууга даяр болосуң. Болбосо, мертинип каласың. Ийгилик сен тарапта эмес. Каршылашың тарапта экен.

Дата добавления: 2015-12-07