33 страница

A przecież Mars to tylko jedna z planet; jeśli ludzkie umiejętności wzrosną tak szybko, jak można się spodziewać, gdy tylko powstanie marsjańskie pogranicze, przekształcenie warunków panujących na planecie i jej zasiedlenie nie powinno ludzkości zająć więcej niż 300-400 lat. Czy znaczy to, że Mars pozwoli przedłużyć żywot dynamicznie rozwijającej się cywilizacji tylko przez krótki okres? Czy cywilizacja humanistyczna skazana jest na zagładę? Nie sądzę.

Wszechświat jest ogromny. Bogactwa kosmosu są naprawdę nieskończone, trzeba tylko umieć do nich dotrzeć. Podczas czterystu lat istnienia marsjańskiego pogranicza nauka i technika rozwijałyby się na Ziemi w oszałamiającym tempie. Dwudziestowieczne osiągnięcia techniczne przewyższyły wyobrażenia ludzi żyjących w XIX wieku, przeszły najśmielsze marzenia ludzi z XVIII wieku, a w XVII wieku musiałyby wydawać się zupełną magią. Najbliższe gwiazdy są bardzo oddalone od Ziemi, leżą mniej więcej 100 tysięcy razy dalej niż Mars. A Mars znajduje się około 100 tysięcy razy dalej od nas niż Europa od Ameryki. Skoro w ciągu ostatnich czterech wieków zasięg naszej cywilizacji wzrósł w takim stopniu, czy podczas nadchodzących czterech wieków nie uda się powiększyć obszaru dostępnego ludziom również 100 tysięcy razy? Poważne przesłanki wskazują na to, że powinno się nam to udać.

Osadnictwo na Marsie spowoduje powstanie coraz szybszych środków transportu w przestrzeni kosmicznej, a potrzeby wiążące się z terraformowaniem Czerwonej Planety wymuszą opracowanie nowych, coraz efektywniejszych źródeł energii. Połączenie osiągnięć w obu tych dziedzinach przesunie pogranicze w zewnętrzne rejony Układu Słonecznego, a tamtejsze, jeszcze surowsze wymagania energetyczne i transportowe doprowadzą do powstania jeszcze doskonalszych technologii produkcji energii i napędu rakietowego. Najważ-

ZNACZENIE MARSJANSKIEGO POGRANICZA • 399

niejsze, by nie dopuścić do zahamowania rozwoju. Wystarczy na pewien czas spowolnić rozwój, a społeczeństwo spocznie na laurach i zacznie wrogo odnosić się do postępu. Taka właśnie sytuacja tłumaczy dzisiejszy kryzys amerykańskiego społeczeństwa. Nasze stare pogranicze przestało już istnieć. Pojawiają się pierwsze widoczne objawy zastoju. Mimo to postęp, choć coraz wolniejszy, wciąż trwa. Społeczeństwo amerykańskie jeszcze weń wierzy, niestety, instytucje rządowe nie umieją zadbać o dalszy rozwój cywilizacji.

W spuściźnie po trwającym ostatnie 400 lat renesansie po-siedliśmy najważniejszą umiejętność: potrafimy uczynić z Marsa nowe pogranicze. Jeśli zdolności tej nie wykorzystamy, wkrótce ją utracimy. Mars jest surową planetą. Marsjańscy osadnicy będą potrzebowali nie tylko technologii, lecz wiedzy naukowej, zdolności twórczych i inwencji, by dokonać nowych odkryć. Mars nie pozwoli się skolonizować ludziom wyrosłym w społeczeństwie statycznym, gdyż nie będą oni dysponowali potrzebnymi umiejętnościami - które my wciąż posiadamy. Mars czeka na dzieci dawnego pogranicza, ale nie będzie czekać wiecznie.

SŁOWNICZEK TERMINÓW

apogeum - Punkt orbity najbardziej oddalony od Ziemi.

BEIR - Biologiczne skutki promieniowania jonizującego (ang. Biological Effects oflonizing Radiation).

bezpośredni start - Start statku kosmicznego bezpośrednio z powierzchni jednej planety na inną, bez montażu statku na orbicie.

bezpośrednie wejście w atmosferę - Wtargnięcie statku kosmicznego w atmosferę w celu zmniejszenia prędkości i wylądowania bez wchodzenia na orbitę wokół planety.

ciśnienie atmosferyczne - Ciśnienie wywierane przez atmosferę. Na Ziemi na poziomie morza ciśnienie atmosferyczne wynosi jeden bar, czyli jedną atmosferę lub tysiąc milibarów. 1 bar = 100 000 Pa (paskali) = 1000 hPa (hektopaskali), przy czym 1 Pa = l N/m2.

ciśnienie pary - Ciśnienie wywierane przez gaz emitowany przez substancję w danej temperaturze. Przy 100°C zaczyna się wrzenie wody, ponieważ ciśnienie pary wodnej w tej temperaturze jest równe ziemskiemu ciśnieniu atmosferycznemu.

Delta 2 - Rakieta nośna, wyprodukowana przez firmę McDonell Douglas, mogąca umieścić obiekt o masie 1000 kg na bezpośredniej trajektorii z Ziemi na Marsa.

AV - Różnica prędkości konieczna do przemieszczenia statku kosmicznego z jednej orbity na inną. Typowa wartość AV, wystarczająca do przejścia z niskiej orbity okołoziemskiej na trajektorię rejsową na Marsa, wynosi około 4 km/s.

dwuskładnikowy materiał napędowy - Rakietowy materiał napędowy, będący połączeniem paliwa i utleniacza, na przykład metan/tlen, wodór/tlen, nafta/nadtlenek wodoru itp.

egzotermiczność - Własność reakcji chemicznej, polegająca na wydzielaniu energii podczas jej zachodzenia.

elektroliza - Rozpad związku chemicznego, spowodowany przez prąd elektryczny. W rezultacie elektrolizy wody otrzymujemy wodór i tlen.

endotermiczność - Własność reakcji chemicznej, polegająca na konieczności dostarczenia energii do jej przeprowadzenia.

energia geotermiczna - Energia wytwarzana przez naturalne, podpowierzchniowe substancje o wysokiej temperaturze. Energia geotermiczna przetwarzana jest na energię elektryczną w wyniku przepuszczania przez turbogenerator gorącej cieczy.

EVA - Działania wykonywane na zewnątrz pojazdu, spacer kosmiczny (ang. Extra VehicularActivity).

gaz buforowy - Efektywnie obojętny chemicznie gaz, stosowany do rozcieńczania tlenu do postaci, która nadaje się do spalania lub oddychania. Na Ziemi rolę gazu buforowego pełni azot, stanowiący 80% atmosfery.

GCMS - Spektrometr masowy z chromatografem gazowym (ang. Goś Chromatograph Mass Spectrometer).

gęstość elektronów - Ilość elektronów w jednostce objętości. Im wyższa jest gęstość elektronów w jonosferze, tym lepiej odbija ona fale radiowe.

hamowanie atmosferyczne - Manewr statku kosmicznego, wykorzystujący tarcie o atmosferę planety, wykonywany w celu zmniejszenia prędkości podczas przechodzenia z orbity międzyplanetarnej na orbitę wokół planety.

hydrazyna - Rakietowy materiał napędowy o wzorze chemicznym N2H4. Hydrazyna jest paliwem jednoskładnikowym, co oznacza, że energia wydzielana jest podczas spalania bez konieczności stosowania utleniaczy.

impuls właściwy - Popęd właściwy silnika rakietowego to wyrażony w sekundach czas, przez jaki jeden funt materiału napędowego daje siłę ciągu jednego funta. Mnożąc popęd właściwy silnika rakietowego wyrażony w sekundach przez 9,8, otrzymujemy wartość prędkości gazów odrzutowych silnika rakiety w metrach na sekundy. Popęd właściwy uważany jest za najważniejszą charakterystykę rakiety, przesądzającą o wydajności silnika. Często stosuje się skrót Isp.

Isp - Powszechnie stosowany skrót impulsu właściwego (patrz: impuls właściwy).

jonosfera - Górna warstwa atmosfery planety, składająca się w znacznej części z atomów gazu po rozpadzie na swobodne naładowane dodatnio jony i naładowane ujemnie elektrony. Obecność swobodnie poruszających się, naładowanych cząstek powoduje, iż jonosfera może odbijać fale radiowe.

koniunkcja - Położenie planety w kierunku zbliżonym do Słońca podczas obserwacji z innej planety. Gdy Ziemia i Mars

leżą w koniunkcji, znajdują się po przeciwnych stronach Słońca.

kriogeniczny - Skrajnie zimny. Płynami kriogenicznymi są na przykład ciekły tlen oraz ciekły wodór, wymagające przechowywania w temperaturze, odpowiednio, -180°C i-250°C.

LEO - Niska orbita okołoziemska (ang. Low-Earth Orbit).

LOR - Spotkanie na orbicie okołoksiężycowej (ang. Lunar Orbital Randezvous).

MAY - Marsjański pojazd startujący (ang. Mars Ascent Yehicle).

meteoryty SNC - Meteoryty SNC zawdzięczają swoją nazwę miejscom, w których zostały znalezione (skrót od nazw miejscowości: Shergotty w Indiach, El Nakhla el Baharia w Egipcie i Chassigny we Francji). Na podstawie bardzo przekonywających badań chemicznych, izotopowych i geologicznych są uważane za szczątki marsjańskich skał, wybitych z Marsa przez uderzenia innych meteorytów.

misja koniunkcyjna - Misja międzyplanetarna po trajektorii obejmującej odcinek mniej więcej połowy drogi wokół Słońca (kąt rozwarcia bliski 180°). Misje koniunkcyjne charakteryzują się najniższym zużyciem paliwa.

misja opozycyjna - Misja międzyplanetarna po trajektorii w pełni lub prawie okrążającej Słońce (kąt rozwarcia bliski 360°), z zastosowaniem manewru przyspieszającego, polegającego na wejściu do wewnętrznej części Układu Słonecznego. Wyprawy opozycyjne wymagają największych ilości paliwa rakietowego.

MOR - Spotkanie na orbicie okołomarsjańskiej (ang. Mars Orbital Rendezuous).

MSR - Misja przywiezienia na Ziemię próbek Marsa (ang. Mars Sample Retum).

MSR-ISPP - Przywiezienie próbek z Marsa z wykorzystaniem paliwa wyprodukowanego na Czerwonej Planecie.

NEP - Elektryczny jądrowy napęd rakietowy.

NIMF - Rakieta o napędzie jądrowym, wykorzystująca paliwo wyprodukowane na Marsie (ang. Nuclear Rocket Using Indige-nous Martian Fael).

NTR - Rakieta o termicznym napędzie jądrowym (ang. Nuclear Thermal Rocket).

operacje z wykorzystaniem telerobotów - Zdalne sterowanie pewnych urządzeń, na przykład niewielkich marsjańskich roverów, wyposażonych w kamery telewizyjne, przez ludzi, znajdujących się w dużej odległości od nich.

opozycja - Położenie planety w przeciwnym kierunku niż Słońce podczas obserwacji z innej planety. Podczas opozycji Ziemia i Mars znajdują się po tej samej stronie Słońca.

osłona aerodynamiczna - Osłona o opływowym kształcie, chroniąca ładunek umieszczony w najwyższej części startującej rakiety.

osłona atmosferyczna - Osłona termiczna, zapobiegająca przegrzaniu statku podczas hamowania atmosferycznego.

perygeum - Najniższy punkt orbity wokół Ziemi.

piroliza - Rozpad związku chemicznego spowodowany przez ciepło.

promienie kosmiczne - Cząstki, na przykład jądra atomowe, lecące z bardzo dużą prędkością w przestrzeni kosmicznej. Promienie kosmiczne powstają na zewnątrz Układu Słonecznego. Zwykle mają energię sięgającą miliardów elektronowoltów, a do ich powstrzymania konieczne są osłony betonowe grubości wielu metrów.

przejściowa orbita Hohmanna - Orbita eliptyczna o jednym z końców stycznym do orbity planety wyjściowej i drugim stycznym do orbity planety docelowej. Orbita Hohmanna stanowi najczystszy przykład orbity klasy koniunkcyjnej i wyznacza tor lotu z jednej planety na inną, wymagający najmniejszych ilości energii.

prędkość hiperboliczna - Prędkość statku kosmicznego względem planety przed wejściem w zasięg pola grawitacyjnego planety lub po efektywnym jego opuszczeniu; zwana również prędkością zbliżenia lub prędkością końcową.

prędkość hipersoniczna - Prędkość wielokrotnie przekraczająca prędkość dźwięku; za hipersoniczne uważa się zwykle prędkości większe niż 5 Machów.

prędkość gazów odrzutowych - Prędkość gazów wyrzucanych z dyszy rakietowej.

reakcja metanizacji - Chemiczna reakcja wytwarzania metanu. W projekcie Mars Direct planuje się wykorzystanie reakcji Saatiera (reakcji wodoru z dwutlenkiem węgla) prowadzącej do powstania metanu i wody.

reakcja Sabatiera - Reakcja wodoru z dwutlenkiem węgla, prowadząca do powstania metanu i wody. Reakcja Sabatiera jest reakcją egzotermiczną, o wysokiej wartości stałej równowagi.

regolit - Produkt wietrzenia skał.

rem - Amerykańska jednostka dawki promieniowania. 100 re-mów równa się l siwertowi, jednostce stosowanej w Europie

(l siwert = l J/kg). Panuje opinia, że dawka promieniowania 60-80 remów może u człowieka zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia w dalszej części życia śmiertelnej formy raka o około 1%. Typowa wartość ziemskiego tła promieniowania wynosi około 0,2 rema rocznie.

rozbłysk słoneczny - Nagła erupcja na powierzchni Słońca, powodująca czasem emisję ogromnych ilości promieniowania elektromagnetycznego i cząstek naładowanych elektrycznie w przestrzeń międzyplanetarną.

RTG - Radioizotopowy generator termoelektryczny (ang. Radio-isotope Thermoelectric Generator).

RWGS - Odwrócona reakcja przemiany woda-gaz (ang. Reuerse Water-Gas Shift Reactian).

równowaga nietrwała - Patrz: równowaga trwała.

równowaga trwała - Sytuacja równowagi, w której po wytrąceniu przez siłę zewnętrzną układ wraca do wcześniej zajmowanego położenia. Kula na szczycie wzgórza znajduje się w położeniu równowagi nietrwałej, gdyż pchnięcie jej w dół powoduje oddalanie się od szczytu z rosnącą prędkością. Kula we wgłębieniu znajduje się w położeniu równowagi trwałej, ponieważ pchnięta wraca do zajmowanego położenia.

Saturn 5 - Ciężka rakieta nośna; została wykorzystana do wysłania na Księżyc astronautów na pokładzie statku Apollo. Saturn 5 był w stanie umieścić na LEO ładunek o masie około 140 ton.

SEI - Inicjatywa Badań Kosmicznych (ang. Spocę Exploration In-itiative).

siła ciągu - Siła wywierana przez silnik rakiety, przyspieszająca startujący statek kosmiczny.

soi - Marsjański dzień (1/24 marsjańskiej doby); liczy 24,6 godziny.

SRB - Rakietowy silnik wspomagający na paliwo stałe (ang. Solid Rocket Booster).

SSME - Silnik główny promu kosmicznego (ang. Space Shuttle Main Engine).

SSTO - Jednostopniowy statek kosmiczny wielokrotnego użytku (ang. Single-Stage-To-Orbit).

statek ERV - Statek służący do powrotu na Ziemię (ang. Earth Retum Yehicle).

stała równowagi - Wielkość charakteryzująca stopień, w jakim zaszła reakcja chemiczna do momentu uzyskania równowagi chemicznej. Bardzo wysoka wartość stałej równowagi świadczy o prawie całkowitym przeprowadzeniu reakcji.

skala Kelwina - Służąca do pomiaru temperatury, zwana także skalą bezwzględną, przyjmuje za zerowy punkt tzw. zero bezwzględne, czyli temperaturę, przy której ciało w ogóle nie ma ciepła. Temperatura 273 kelwinów (273 K) odpowiada 0°C (w skali Celsjusza), temperaturze zamarzania wody. Różnica temperatur wynosząca l K odpowiada różnicy 1°C.

szybka misja koniunkcyjna - Misja typu koniunkcyjnego (patrz: misja koniunkcyjna) z wykorzystaniem dodatkowej ilości paliwa w celu skrócenia czasu lotu.

STR - Rakieta o termicznym napędzie słonecznym (ang. Solar Thermal Rocket).

TMI - Umieszczenie statku kosmicznego lub transportowego na międzyplanetarnej trajektorii rejsowej Ziemia-Mars (ang. Trans-Mars Injection).

trajektoria minimalnego zapotrzebowania na energię - Trajektoria łącząca dwie planety, wymagająca najmniejszej ilości paliwa rakietowego (patrz: przejściowa orbita Hoh-manna).

trajektoria swobodnego powrotu - Powrót na Ziemię po tej trajektorii nie wymaga po opuszczeniu Ziemi użycia żadnych materiałów napędowych.

Tytan 4 - Rakieta nośna z możliwością rozbudowy, skonstruowana przez Lockheed Martin Corporation, zdolna umieścić ładunek o masie 20 tysięcy kg na LEO lub 5000 kg na trajektorii minimalnego zapotrzebowania na energię z Ziemi na Marsa.

wsparcie grawitacyjne - Manewr polegający na wykorzystaniu pola grawitacyjnego planety, w pobliżu której przelatuje statek kosmiczny, do wytworzenia efektu katapulty, zwiększającego prędkość statku bez użycia materiałów napędowych.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

Mars jako planeta

M. Carr: The Surface oj Mars, Yale University Press, New Ha-ven 1981. Najlepsze dotychczas wprowadzenie w tematykę marsjańską.

H. Kieffer, B. Jakowsky, C. Snyder i M. Mathews: Mars, Uni-versity of Arizona Press, Tuscon 1992. Zbiór 114 prac autorstwa prawie całej czołówki naukowców zajmujących się badaniem Marsa. Wyczerpująca książka, lecz napisana dość specjalistycznym językiem.

M. Carr: Water on Mars, Oxford University Press, Nowy Jork 1996. Dobrze napisana książka, wykorzystująca najnowsze dane, skoncentrowana na temacie wody na Marsie - w przeszłości i obecnie.

Wyprawy na Marsa

P. Boston: The Casefor Mors, tom 57, Science and Technology Series of the American Astronautical Society, Univelt, San Die-go 1984.

C. McKay: The Casefor Mars II, tom 62, Science and Technology Series of the American Astronautical Society, Univelt, San Diego 1985.

C. Stoker: The Casefor Mars III, tomy 74 i 75, Science and Technology Series of the American Astronautical Society, Uni-velt, San Diego 1989.

Trzy powyższe pozycje stanowią materiały z trzech pierwszych konferencji Case For Mars. Materiały z kolejnych konferencji, Case For Mars IV i Case For Mars V, mają ukazać się, odpowiednio, latem 1996 i na przełomie 1996/97, pod redakcją T. Meyer i P. Boston. Ponadto Univelt planuje wydać wkrótce zbiór artykułów na temat nowych koncepcji badań Marsa, zaczerpniętych z „Journal of the British Interpla-netary Society", pod redakcją R. Zubrina. Inne użyteczne wiadomości można odnaleźć w: C. Stoker i C. Emmett: Stra-tegies for Mars: A Gnidę to Human Exploration, tom 86, Science and Technology Series of the American Astronautical Society, Univelt, San Diego 1996; oraz D. Reiber: The NASA Mars Conference, tom 71, Science and Technology Series of the American Astronautical Society, Univelt, San Diego 1988.

Jeśli Czytelnik byłby zainteresowany sięgnięciem do wymienionych prac, powinien skontaktować się z wydawnictwem Univelt, Inc., zwracając się pod następujący adres: Uni-velt, Inc., P.O. Box 28130, San Diego, CA 92198, USA.

Marsjański folklor

J. Wilford: Mars Beckons, Alfred Knopf, Nowy Jork 1990.

Literatura w języku polskim

A. C. Clarke: Śniegi Olimpu. Ogród na Marsie. Ilustrowana historia kolonizacji Marsa, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997.

R. H. Haynes: Ecce ecopoiesis, czyli zabawa w Pana Boga na Marsie, „Wiedza i Życie", nr 11-12/1990.

J. Kargel, R. G. Strom: Globalna zmiana klimatu na Marsie, „Świat Nauki", nr 1/1997.

H. Y. McSween, Jr.: Od gwiezdnego pylu do planet Geologiczna podróż przez Układ Sloneczny, Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.

C. Sagan: Błękitna kropka. Czlowiek i jego przyszłość w kosmosie, Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.

INDEKS

Albrecht, Mark 360

Aldrin, Buzz 76, 307, 382

Amundsen, Roald 40-2, 128

Andrews, Dana 320

Apollo 11, statek 76

Apollo 13, statek 124

Apollo, misja 11-12, 78, 89, 93, 108, 117-8, 129-130, 146, 193, 198, 200, 204, 358-9, 361, 363-5

Ares 24, 28-32, 36, 96-100, 104, 130, 374

Arione 366

Armstrong, Neil 76

Arystarch z Samos 46, 48

Arystoteles 47

Ash, Robert 73, 96, 210

Austin, Gene 101

Baker, David 86, 88-91, 96-102, 112, 130, 295

Ballhaus, Bili 103-4

Barth, Charles 109

Beagle, statek kosmiczny 28-32

Borowski, Stan 151-2

Boston, Penelope 109-110

Boyd, Robert 237

Bradford, William 288

Brane, Tycho de 47, 69

Braun, Wernhervon 79, 103, 150, 382

Breton, Pierre 40

Bruckner, Adam 259

Bruno, Giordano 44-5, 47

Burroughs, Edgar Rice 52

Bush, George 76-7, 112, 358-360

Case for Mars, konferencje 110-3

Cassini, Giovanni 50

Ceres 300-2

Chandler, David 101

Chryse Planitia 43, 60, 206

Clark, Ben 84-7, 100, 110

Clark, W. 27

Clarke, Arthur C. 7-9, 53

Clementine 261

Collins, Mikę 76

Columbio, moduł załogowy 76

Coons, Steven 259

Coprates 55

Greeley, Horace 251

Griffin, Mikę 103-4

Darwin, Charles 28

David, Leonard 60, 110-111

Day, Dwayne 359

Dejmos 51, 222-3

Delta 2 67, 71, 73, 74

DC-X 155, 373

Duke, Mikę 105

Early, Sid 96

Ehricke, Krafft 153

Eisenach, Jeff 369-370, 380

Energia 130, 155, 366, 373

Energia-B 130

Fobos 51, 222-3

Fobos l i 2 64

Fogg, Martyn 279, 281

Fontana, Francesco 50

Forward, Robert 178

Franklin, Benjamin 207

Franklin, John 40-2

French, Jim 73, 92

Friedman, Louis381

Galileo 255

Galileusz 43, 45, 49, 69

Garver, Lori 382

Gates, Bili 374

Gaubatz, Bili 155

Gingrich, Newt 369-370, 375, 380

Goddard, Robert 53

Goldin, Dań 104, 360

Gore, Al 380

Hali, Asaph 51

hamowanie atmosferyczne 29, 86, 91-92, 98, 132-3

handel międzyplanetarny 294-304

Hawksbee, Francis 206

Hegel, Georg Wilhelm Friedrich 90

hermeza radiacyjna 165

Herschel, William 50

Hohmann, Walter 115

Horowitz, Norman 59, 61

Hoyt, Bob 178

Huygens, Christiaan 50

Hudson, Gary 155

Hunter, Max 155-6

impuls właściwy (Isp) 95

Inicjatywa Badań Kosmicznych (SEI) 77-84, 101, 103, 358-360

Johnson, Lyndon B. 364

Jowisz 49, 298-9

kalendarz marsjański 227-232

kanały na Marsie 51-53

Kapłan, David213

Kelly, Kevin 360

Kennedy, John F. 89, 358-9, 363-4

Kepler, Johannes 43, 46-9, 52, 69, 318, 354

Kolumb, Krzysztof 149, 384, 398

Kopernik, Mikołaj 46, 48, 69

Levin, Gilbert61

Lewis, John 298-9

Lewis, Meriwether 27

Lindbergh, Charles 370

Lłnne, Dianę 73

Lowell, Percłval 51-3, 250

MacKenzie, Bruce 236, 239

Magellan 86, 142

Malthus, Thomas 396

Mandell, Humbolt „Hum" 105

Mariner, misja 53-56, 123, 129, 184, 186, 196, 216, 231

Marks, Karol 360

Mars

- atmosfera 26, 50, 53, 62, 92, 184-5, 325-9

- bazy 233-287, 288

- - utrzymywanie łączności 215-9

- burze pyłowe 183-6

- globalne ocieplenie 344-350

- - freony 346-7, 350

- - lustra na orbicie 344-6, 351

- - metody biologiczne 348-350

- hodowla roślin 260-7

- hutnictwo 268-274

- kolonizacja 286-7, 288-324

- księżyce, patrz: Dejmos, Fobos

- modele klimatu 330-1

-nawigacja 219-223

- orbita okołostoneczna 114-6

- pierwsze obserwacje 50-52

- powierzchnia 195

- produkcja

- - energii 274-282

--paliwa 205-215

- - szkła i materiałów ceramicznych 249

- - tworzyw sztucznych 245-8

- terraformowanie 325-357

- transport na powierzchni 199-205, 225-7, 282-6

- uzyskiwanie wody 250-260

- wczesny klimat 196

- zaludnianie 304-311

- źródła geotermiczne 282

Mars Global Surueyor 65-66, 220

Marsjańskie Podziemie, patrz: Mars

Underground Mars Observer 65, 231

Morsochod 66, 75

Mors Pathfinder 65, 133, 230

Mors Sample Retum Mission 70

Mors Semi-Direct, misja 104-7

Mors Surueyor '98 133

Mors Underground 108-113

Mors 21355, 184, 231

Mors 94, patrz: Mars 96

Mars 96 7, 66

Mors 98 66, 68

McElroy, Jim 213

McKay, Chris 108-110, 259-260, 330, 332, 335

Mercury, program 89

meteoryty SNC 187-8, 237, 254, 274

Meyer, Tom 109-110, 259-260

Mikulski, Barbara 360

Miller, Jon D. 361-2, 381

Milton, John 353

misja koniunkcyjna 115-6, 118-120, 123-6, 171

misja opozycyjna 116, 118-123, 171-2

Muncy, Jim 383

Murray, Bruce 381

Murray, Robert 99

Napoleon Bonaparte 290, 360

Napoleon III 360

NERYA, program 150-1, 304

Newton, Izaak 49

nieważkość 173-180

Nix Olympica, patrz: Olympus Mons

Nixon, Richard 89

Oberth, Herman 53

Olympus Mons 55-56

O'Neill, Gerard 261, 382

orbita przejściowa Hohmanna 115-6, 118-9

organizmy marsjańskie 58-64, 186-190

Prom Z 90-91, 93, 96, 98

Ptolemeusz, Klaudiusz 45-6

rakiety nośne 90. 91, 96-97, 130-2

- ciężkie 130, 304-5, patrz także: Energia, Saturn 5

- jednostopniowe wielokrotnego użytku 149, 155-9, 307

Ramohali, Kumar 73, 210

Raport 90-dniowy 77-85, 87-88, 102, 106, 120, 132, 138, 359, 372

Reagan, Ronald 111

regolit 328, 334-6. 339-343

rozbłysk słoneczny 168-9, 17

Rudolf II 47

Paine, Thomas O. 111, 193

Perykles 384-5

Pioneer-Yenus H2 108

Pioneer Yenus Orbiter 178-9

Pioneer Yenus Próbę Carrier 178-9

planetoidy, patrz także: Ceres

- bliskie Ziemi 299

- pas 298-304

Pollack, James 348

prawa Keplera 48-49

prędkość hiperboliczna 117, 160-2

Price, Steve86, 213

Prom C 91,98, 155, 374

promieniowanie kosmiczne 168-170

prom kosmiczny 91, 108, 130, 142, 153, 178, 200, 271, 359

Sagan, Carl 112, 348, 363, 366-8, 380-1

Дата добавления: 2015-10-28