Читайте также:
|
Мақсаты: Мағжан мен Сәкен шығармаларындағы заман шындығын бейнелеу ерекшеліктерін, Мағжан символизмі мен Сәкеннің реализмін талдау.
Сұрақтар:
1.Мағжан жырларындағы ұлт, ел тағдыры.
2. Сәкен жырларындағы асқақ сезім, революциялық идея.
Дәріс мәтіні (тезис)
Әдебиет туралы ой-толғамын бiлдiру, өлең әлемiнде арна, бағыт-бағдар iздеу Мағжан Жұмабайұлы (1893-1938) мен Сәкен Сейфоллаұлы (1894-1938)шығармашылығының бастапқы кезеңiнен көрiнедi. ХХ ғасырдың 20-жылдары бiр-бiрiн терiстеген (терiстеу де даму заңдылығы) поляризациялық ағымға түсетiн осы екi тұлға “төңкерiске дейiн” (10-жылдары) ортақ елшiлдiк-ағартушылық рухта өсiп-жетiлген едi.
Мағжаннның әдебиет хақындағы алғашқы ойлары “Шолпан” (1912) жинағына кiрген “Өлең”, “Алтын хакiм Абайға”, “Өнер-бiлiм қайтсе табылар?” секiлдi өлеңдерiнен байқалады. Жас Мағжан поэзия құдыретiн төмендегiше түсiнедi:
Жан сүйгенiм – ол да өлең,
Жете алмасам, жолда өлем!
Жанымның жаны,
Тәнiмнiң қаны…
Абайға арналған өлеңi – ақынның саф поэзияға арналған гимнi iспеттес:
Шын хакiм, сөзiң асыл – баға жетпес,
Бiр сөзiң мың жыл жүрсе, дәмi кетпес.
Қарадан хакiм болған сендей жанды,
Дүние қолын жайып ендi күтпес.
Сонымен бiрге осы өлеңде қазақ әдебиетiнiң тарихы жазылған. Бiздiңше, Абай рухына қаратып “қарадан хакiм болдың” деуiнiң астарында таза қазақ (қара қазақ) тiлiн ол әдебиет тiлi, яғни поэзия тiлi дәрежесiне көтердi деген ой да жоқ емес. Бұл – мыңдаған жылдарда қол жеткiзетiн және мыңдаған жылдарға азық, таяныш-тiрек болатын құбылыс. Жас ақынның түйсiгi осыны аңғарған.
Аталған шақта Мағжан iрi тұлға ретiнде әлi қалыптаса қоймағаны белгiлi. Сондықтан оған үйрену мен бiлiм-iлiм қымбат-тын. Оны ақын кiмнен алмақ? Бұл туралы ол “Өнер-бiлiм қайтсе табылар?” атты өлеңiнде:
Көзi ашық адамдарға жақын жүрсе,
Олардың әрбiр сөзiн үлгi көрсе.
Естiген сөз, көргендi бос тастамай,
Құлақ салып, көз салып, жиып-терсе.
Мiне, осы көзқарас Мағжанды сауатты алаш зиялыларына ынтық еттi. Сондай-ақ уақыт өте келе ел әдебиетiнiң, әдебиет тарихындағы белгiлi тұлғалардың (Қорқыт, Қойлыбай, Ақан серi, Базар жырау), мұра жинаушылардың (Ә.Диваев), замандастарының (Бернияз) жоқтаушысы жасады.
Қазақтың жаңа сападағы прозасы ХХ ғасырдың 10-жылдары туа бастағаны мәлiм. Алғаш жазушылар жеке-дара көрiндi (Бұл тұстағы Е.Маманұлының “роман бәйгесiнiң” орны айрықша). Бiрақ уақыт көркем әдебиеттi жасаушылардың топтасуын талап еттi. Қоғамның белгiлi заңдылығына сәйкес, топтасудың нышаны жастар жағында көрiндi. Уфадағы “Медресе Ғалия” шәкiрттерiнiң бiрiгiп, ортасынан “Садақ” атты қолжазба журналын шығаруы (1915), Омбыдағы қазақ жастарының тұңғыш ұйымы “Бiрлiк” (1914) мүшелерiнiң “Балапан” атты қолжазба журнал жариялауы (1916) – осы сөзiмiзге дәлел. Сонымен М.Жұмабайұлының әдебиет туралы пайымдары ұшырасатын бастапқы еңбектерiнен көркемөнер құбылысын ұғуға деген ынтасын ғана емес, оны жүйелеуге, саралауға тырысқан талабын да көремiз. Мұнымен бiрге алғашқы кiтабы шыққан ақынның жаңа әдебиет зәрулiгiн жiтi зерделегенiн байқаймыз. Ғалым Ш.Елеукеновтiң сөзiмен айтқанда, “өзi көтерiлуге тиiстi биiк басқыштың алғашқы сатысында” тұрған “Мағжан асып-тасымады: … нағыз көркемсөз ұлттан асып, күллi адамзатты сұлулық ләззатына бөлейтiндей өреге көтерiлуi тиiс” деген ойда болды. Яғни, алаш руханиятын әлемдiк деңгейден көруге тiлеуқор едi. М.Жұмабаевтың Абайдан кейінгі қазақтың ұлы ақыны екені. Ұзақ уақыт ақын шығармашылығына біржақты көзқарастың болуы. Мұның басты себебі Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов негізін калаған азатшыл бағыттан айнымауы болып табылатыны, 20 жылдардағы әдеби айтыстарда өзіндік бағыт ұстануы.
М. Жұмабаевтың, ең алдымен, сезімнің сыршыл суреткері, лирик ақын екені.
Европа әдебиетіндегі ағымдардын ерекшелігін ("символизм", т.б.) қазақ әдебиетіне алғашқылардың бірі болып ендіруі. Ақынның махаббат, сезім тақырыптарына жазылған өлеңдеріндегі суреткерлік шеберлігі ("Сүй, жан сәулем", "Сен сұлу", "Жұлдызды - жүзік, айды — алқа ғып берейін", "Шолпы" т.б.). Ақын лирикасындағы ел тағдыр мен жер тағдыры, дала мен қала өмірінің салыстырмалы шындығы. Өмір мен өлім жайлы толғаныстарының терең философиялық түйіндеулермен берілуі. Өлеңдеріндегі саз, әуез, ырғақтардың келісімді сипат табуы. Абай мен Мағжан поэзиясындағы лиризм үндестігі. Мағжан лирикасындағы жаңашылдық.
Акынның көркем аударма саласындағы ізденістері. М.Горькийдің "Сұңқар жыры", "Жұртын сүйген жүрек", "Темірді жұмсартқан ана" "Хан мен ұлы" әңгімелерін аударудағы өзіндік ерекшеліктері.
М.Жұмабаев поэмаларындағы ұлт табиғатының даралануы. Ақын поэмаларындағы қазақ тұрмысының өткенін жырлау арқылы, ұлттық, мәдениеттің ежелгі арналарының табиғи тұнбасын аршуға ұмтылудың басымдылығы. Аңыздық сюжеттерді өмір шындығымен тұтастыра жырлауға бейімділігі ("Қойлыбайдың қобызы", "Қоркыт" т.б.). Поэмаларында тарихи тақырыпты терең игеруі ("Батыр Баян", "Оқжетпестің қиясында"). Поэмаларының жанрлық ерекшеліктері, тақырып пен идея бірлігі, сюжеттік желісі мен образдылығы. Поэмаларындағы ауыз әдебиеті үлгілерінің атқаратын көркемдік-эстетикалық қызметі. "Батыр Баян" поэмасында халық трагедиясының жеке бас трагедиясынан жоғары койылуының мәні. Отандық патриотизмнің жан-дүние, ішкі сезіммен ұштаса жырлануы. Ақынның кейіпкер характерін жасаудағы шеберліктері. Көркем образды ішкі сезім, мінез-құлық, психологиялық иірімдерді ашу арқылы сомдауы.
М.Жұмабаевтың әдеби-көркем сын саласындағы еңбектерінің ("Ақан сері", "Әубәкір ақсақал Диваев", "Базар жырау" т.б.) құндылығы. Ақынның сөз өнерін қастерлеу, өлең табиғатын танудағы өзіндік ой-пікірлері. "Алқа" атты ақын-жазушылар ұйымын құру жолындағы бағыт-бағдары. Ұйымның ақын жасаған "Табалдырық" атты бағдарламасындағы ой-пікірлерінің жазба әдебиетті дамытудағы, жас ақын-жазушыларды тәрбиелеудегі ұсыныстарының мәні. Жалпы М.Жұмабаев шығармашылығының қазақ әдебиеті тарихында алар орны.
Сәкен Сейфоллаұлының өнер мен өмiр құбылысын түсiнуге жасаған ұмтылысы “Өткен күндер” жинағынан (1914) аңғарылды. Әрине, аталған кiтапқа енген өлеңдерi бiр уақытта ғана жазылмағаны аян. Осындағы “Ақын” өлеңi Мағжанның Абайға арналған туындысымен үндес. Бiрақ бұл Сәкеннiң “өз Абайы” едi. Балаң ақын оны өзiнше сомдады:
Ғибратты сөздер айтып болдың, ақын,
Мүсәнләфләр сөзiне сөзiң жақын.
Үлгi қып кейiнгiге жаздың нұсқа,
Қиыннан қиыстырып сөздiң нақын.
Сөзiңнiң қарап тұрсам, мағынасы мол,
Бастаушы адасқанды болғандай жол.
Өзге сөздiң патшасы – сенiң сөзiң:
Я бар бол бұл дүниеде, яки жоқ бол.
Бұл – алты шумақ өлеңнiң бастапқы екi шумағы. Ендi осы үзiндiдегi “өзге сөз” тiркесiнiң мәнiне үңiлейiкшi. Абай түпнұсқасында бұл – “өлең сөз”. Сәкеннiң қолданылымындағы “өзге сөз” - өзгеше сөз, ешкiм айтпаған сөз, жаңа сөз деген мағына бередi. Сондай-ақ келесi тармақ Абай жолымен жүру мен жүрмеу - өмiрде де, әдебиетте де қазақ үнiнiң болу-болмауын анықтайды дегендi түсiндiрiп тұрғаны хақ. Осы түсiнiк Сәкеннiң “ґткен күндерiне” рухани їәм қаржылық жәрдем жасаған алаш жастарының тұңғыш ұйымы “Бiрлiктiң” басты принципiнiң бiрiн құрайтын.
“Өткен күндер” – С.Сейфоллаұлының өткен және өтiп жатқан күндер туралы толғанысы. Ол күндер - бодандықта булыққан күндер. Сол уақыттың бейнесiн ақын “Нұра” өлеңiнде дөп сипаттайды:
Қош, Нұра, тағы көргенше,
Есендiк берсiн бiр құдай.
Ендi қайтiп келгенше,
Ескi иең жүрер құр жылай!
Бұрынғыдан қайғылы
Құстарың да сайрайды:
Қолдан келер еш не жоқ,
Жүрек от боп қайнайды.
Осы шумақтарда рухани өмiрдiң, әдебиет қалпының суретi жоқ деу қисынсыз. Құстың қайғылы сайрауын ақын ғана ести алса керек, немесе сол уайым сазын шығарған “құстың” өзi – ақын. Жерi мен елi таланған ақын неге қайғырмасын? Сол үшiн там-тұмдап күрескен “Бiрлiк” ұйымына қайтiп кiрмесiн? Ал осы “Бiрлiк” өмiр мен өлiм күресiн әуезе ететiн өлеңi бар кiтапты қалай шығармасын?
Мағжанның “Шолпаны” мен Сәкеннiң “Өткен күндерi” – шеберлiк көшiне iлесiп бара жатқан жастардың өлең әлемiндегi алғашқы тәжiрибесi. Рас, балаңдығы да бiлiнедi. Бiрақ қазақтың “Бала соққан кездiктiң басы жарық” нақылын бұларға қаратып айта алмаймыз. Өйткенi құрылымы мен көркемдiгi балаң Мағжан мен Сәкен жырларының арғы жағындағы тегеурiндi ойды ағартушылық кезең тездетiп жетiлдiрген едi.
Сәкеннiң жаңа бағыттағы әдебиет тұғырнамасын көрсетуге талап қылған бiр еңбегi – “Манап” драмасы туралы” мақаласы. Ол 1914 жылы “Айқапта” жарияланған И.Лихановтың “Манап” драмасы аудармасына (тәржiмелеген М.Есенгелдин) сын ретiнде жарық көрдi. Әлбетте, И.Лиханов көрнектi драматург емес. М.Есенгелдин де аудармашы ретiнде белгiсiз жан. Осы ретпен келгенде, бұл кезде Сәкендi де мәшһүр әдебиетшi едi дей алмаймыз. Бiрақ әдеби процесс деген тынымсыз дамып отыратын ұғым бар. Ол бәрi толсын-толыссын деп күтiп отырмайды. Айталық, әлгi “Манап” пьесасы жазылды делiк. Қаламгер атаулы үндемесiн. ґкiнiшке қарай, бұл пьеса авторына да, әдебиетке де жанашырлық болып табылмайды. Туындыға пiкiр бiлдiру – жанашырлық. Мiне, осыны басшылыққа алып, жүрек қалауы їәм азаматтығымен “Манап” драмасына Мiржақып “Қазақта”, Сәкен “Айқапта” сын жазды. Бұлардың келiсiп жазбағаны да шүбәсiз. Мiржақып тiптi “Манапты” басқан “Айқаптың” талғамын да сын тезiне салды.
Аталған драмадан Сәкеннiң көрген кемшiлiгi мыналар: 1. пьеса авторы қазақ тұрмысын жетiк бiлмейдi; 2. кейiпкерлер бейнесiн сомдауда тұрақты принцип жоқ, олардың бiр сөзi екiншi сөзiне, бiр iсi екiншi iсiне қайшы; 3. шығарманы қазақ тiлiне аударушының шеберлiгi сын көтермейдi.
С.Сейфоллаұлының бұл сынды жазған уақыты қазақ драматургиясының там-тұмдап, сiбiрлеп көрiне бастаған уақыты болатын. Осы тұрғыдан келгенде оның мақаласы “әуесқой” драматургтер үшiн басшылыққа аларлық еңбек едi. Аудармаға қатысты да осыны айта аламыз.
Сөйтiп, Сәкен Сейфоллаұлы ХХ ғасыр басындағы әдебиеттiң iлгерi дамуына қал-қадерiнше өлеңiмен де, әдеби-эстетикалық еңбегiмен де үлес қосыпты. Оның алғашқы шығармаларында әлеуметшiлдiк сарын аясындағы дәстүршiлдiк пен жаңалыққа ұмтылыс орайлы үйлесiм тапқан.
Творчестволық өмірбаяны. Ақынның алғашқы өлеңдері ("Жазғы түнде", "Туған ел", "Сағыну", "Нұра", "Кім басшы", "Жайлауда", т.б.). "Асау тұлпар" атты өлеңдер жинағы (1922).
Лирикалық өлеңдері ("Сағындым" "Тау ішінде", "Тұлпарым", "Шәйіт болған досыма", "Сыр сандық", "Ақсақ киік", т.б.). Ақын поэмаларындағы, өршіл романтика сарыны ("Аққудың айрылуы"). Сәкеннің қазақ поэзиясына жаңа ырғақ, соны ұйқастар әкелуі. "Көкшетау" (1929). Ақын поэмаларына негіз болған өмірлік материалдар. Ақынның халық аңызы желілеріне негіздеп жазған шығармалары, олардың жанрлық сипаты, стильдік беті.
Жазушының прозалық шығармалары. "Тар жол, тайғақ кешу" атты мемуарлық романы (1927). Шығарманың тарихи маңызы, жанрлық, көркемдік-идеялық ерекшеліктері. "Айша" атты повесть, әнгімелер жинағы. "Біздің тұрмыс", "Жемістер", "Жер қазғандар" т.б. повестері. Сәкен повестерінің тақырыбы мен проблематикасы, көркемдік ерекшеліктері.
Сәкеннің драмалық шығармалары ("Бақыт жолына", 1917). ("Қызыл сұңқарлар", 1920). Пьесалардың қазақ драматургиясының дамуына тигізген әсері.
Сәкен — қазақ әдебиеті тарихын зерттеуші. Қазақ әдебиетінің даму жолдары, әдеби мұра жайындағы еңбектері. "Қазақ әдебиеті" оқулығы. Сәкен творчествосының қазақ әдебиеттану ғылымында бағалануы.
Әдебиеттер:
1. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. - Астана: Фолиант, 2002.-474 б.
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - Алматы: Бiлiм, 1993. - 248 б.
3. Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. -Алматы: Жетi жарғы, 1998.- 250 б.
4. Бурабаев М.С. 1917-1940 жылдардағы Қазақстандағы қоғамдық ой-пiкiр. – Алматы: Ғылым, 1991.- 368 б.
5. Кәкiшев Т. Қазақ әдебиетi сынының тарихы. Алматы: Санат, 1994. - 448 б.
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 143 | Нарушение авторских прав