Ультракүлгін сәулелердің әсері

Ультракүлгін сөулелер тері мен көздің ақ қабығы арқьгаы бар жоғы ондаған микрометр терендікке өтеді. Соған қарамай олар, тіндердің жергілікті өзгерістерімен қатар, жалпы организмнің бүзылыстарына әкеледі.

Бүл сәулелердің биологиялъгқ қасиеті олардың толқыңдарьшың үзьш-дығьша байланысты. Ультракүлгін сәулелердің бір бөлшегі A — аумағы үзын толқынды болацы. Ондағы толқыңцардың үзывдығы 400—320 нм аралығында, екінші бөлшегі В — аумағы (орташа толқыңды) 320—280 нм, үшініш бөлшегі С —аумағы (қысқа толкьщцы) 280—200 нм аралы-ғында болады.

Үзын толқынды ультракүлгін сәулелер теріде тирозиннен меланин түзілуін арттырып, терінің қоңыр қошқыл түске боялуьш қамтамасыз етеді. Бүл ультракүлгін сөулелердің ары қарай денеге өтуіне бөгет жа-сап, корғаиыстық қызмет атқарады.

Қысқа мерзімде, аз мөлшерлерде, өсер еткен орташа толқынды ультракүлгін сәулелер организмге жалпы сергітетін әсер етеді. Оның даму негізіңце улътракүлгін сәулелердің организм атомдарын қоздыру қабіяеіі жатады. Осыдан жасушаларда өтетін химиялық реакциялардың белсенділігі артады, зат алмасуларының қарқьшы көтеріледі, тіндердің нәрленуі жақсарады. Бүл сәулелердің әсерінен организмнің жүкпалар мен уытгарга төзімдігі көтеріледі. Адамның ойлау, қол жүмысын атқару қабілеттері жақсарады. Бүл ультракулгін сәулелердің әсерінен организ-мде Д₃ витамині (холекальциферол) түзілуі үлғаяды. Балаларда мешеадік (рахит) дамуынан сақтандырады. Қысқа толқынды С-аумағындагы ультракүлгіңдер бактерияларды жоятъш әсер етеді.

Ультракүлгін сәулелермен бүрын күймеген теріні бірдеи тым артык сөулелендіруден фотохимиялық күйік дамуы мүмкін. Бүл кезде терінің қызаруы, күлдіреуі, дене қызымының кэтерілуі, бас ауыруы, көңіл-күйдің бей-жайлығы т. с. с. белгілер байқалады. Сонымен қатар көздің қыза-руы, қабақтьщ ісінуі, жас ағу, жарыққа қарай алмау, көзге бөгде зат түскен сияқты сезім пайда болады. Бүндай жағдайды фотофтальмия деп атайды. Бүл қүбылыстар күн сөулелерінің көзге тікелей әсер етуінен, ашық далада қарға шағылысқан сәулелердің әсерінен, электр ағымы-

мен металдарды кесіп-жалғау жүмыстары кездерінде байқалады.

Улътракүлгін сәулелердің тым артық өсерінен фотохимиялық күйік даму жолында бүл сәулелердің еркін радикаддық тотығуды, май қышқ-шщарнньщ асқын тотыіуын арттыру қасиеті маңызды орын алады. Осы-дан жасуша мембраналарының бүлінуі, нәруыздардың ьвдырауы жасу-шалардың тіршілігін жоғалтады.

Ультракүлгін сөулелермен артық сәулелендіру нәтижесінде организмнің созылмалы дерттері (қүздама, асқазанның ойық жарасы, өкпе туберкулезі т.б.) асқынып кетуі мүмын. Бүл сәулелермен тым ар-тық сөулеленудің нөтижесінде меланиннің көп өндірілуінен, нэруыз-дардың бүліністерінен алмастырылмайтын аминқьшіқылдарына, вита-миндерге, Са²⁺- иоңдарына т.б. затгарға организмнің мүқтаждығы ар-тып кетеді. Сонымеи бірге, қысқа толқыңды ультракүлгін сәулелердің тым артық болуынан Д₃- витаминінің белсеңцілігі төмендеп, ол орга-низмге ушты заттарға (токсистериндерге) ауысуы ықтимал.

Ультракүлгін сәулелермен үзақ уақыт артық сөулеленуден тері мен шырышты қабықтарда обыр өспесі дамуы мүмкін. Кейбір бояулар, хо-лестерин, порфириндер, өсемдік бүйымдар ультракүлгін сәулелердің зиянды өсерін күшейтеді. Оларды фспосенсибилизаторлар дейді.

Кейбір адамдарда бүл сөулелерге жоғары сезімталдық болады. Оны фотоаллерпш дейді.Организмде гемоглобин алмасуы бүзылудан қанда порфириннің артық жиналуы кезінде күн көзіне аз уақыт шьнудың езі терінің ауыр күйіктеріне, сеулеленген порфириннің уытам өнімд,ерімен организмнің уыттануына әкеледі.

Күн сөулелері әсер еткенде олардың қүрамындағы тіндерге қызды-ратьш өсер ететін инфрақызыл сөулелермен ультракүлгін сөулелер бірігіп эсер етуден денеге күн өтуі байқалады. Бұл кезде ультракүлгін сәулелері тері қылтамырларындағы қан нөруыздары мен холестериңді сэулелендіру арқьшы жүйке жүйесіне өсер етеді. Осыдан мидағы қыртыс асты қүры-лымдары мен дербес (вегетативтік) жүйке жүйесі орталықтарын қозды-рады, дене қызымын көтереді, қан. қысымын алдымен көтеріп, артынан төмендетеді, адамды ұйқы басады, коллапс дамиды және тыныс орта-лығының саддануынан адам жан тапсырады.

Лазер сәулелерініц әсері

Өте қарқьшды жарық қуатын бір түсті жіңішке шоқтарға айналды-ратын құралдар — лазерлер көптеген ауруларды (пародонтит, кез ауру-лары, ішек-қарын аурулары т. с. с.) емдеу үшін кеңінеи қоаданылады. Аз қарқьгады лазер сөулелері организмде нуклеин қышқьшдары мен нәруыз түзілуін арттырып, жараның бітуін, қабынудьщ тез жазыиуын күшейтеді. Олардың есерінен шеткері жүйкелердің регенерациясы жақ-сарады. Аз қарқынды лазвр сөулелері иммундық жүйенің белсенділігш күшейтіп оның жүқпаларға төзімділігін арттырады, антиоксиданттық өсер етеді, жасуша мембраналарының қолайсыз өсерлерге турақтьшы-ғын жоғарылатады. Бүл сөулелердің әсерінен ағзалар мен тіндерде май-

да қанайналым (микроциркулявдш) оңалады, олардьщ оттегімен, қоректік заттармен қамтамасыз етілуі жақсарады. Осыдан олардың нөрленуі түзеледі.

Тым қарқынды лазер сөулелері организмге бүліңдіргіш әсер етеді. Олар хирургияда тіндерді, өндірістерде металдарды кесу үшін қолданы-лады. Лазер сөулелеріне пигмештелген тіндердің сезімталдығы өте жо-ғары болады. Олардың бүліндіргіш әсер ету жолдары әлі толық зертгел-меген. Жасушаларға тікелей бүліндіргіш өсері белсенді бос радикаддар-дың өндірілуімен байла-нысты. Осыдан жасуша мембраналарывда май қышқылдарының асқын тотығуы, олардың бүліністеріне өкелуі мүмкін.

Лазер сәулелері тіндерге температураны көтеру арқьшы жөне ка-витациялық өсер етеді. Лазер сәулелерінің қүрамьгндағы инфрақызьи сәулелердің қуатынан тіндерде температура көтеріліп, тіндік нәруыз-дардың белсенділігі жоғалады.

Лазер сәулелерінің әсерінен жасушаларда температура өте тез қатгы квтерілуінен олардың сүйық бөлшектері буға айналып кетеді. Осыдан жасушалардың ішіңде кенеттен майда қуыстар пайда болады. Бүл қуыс-тардың ішінде қысымның ондаған, жүздеген атмосфераларға дейін көтерілуінен, содан толқын соққьшарының тарауынан тіндердің жары-луы болады. Осыны лазер сәулелерінің кавитациялық (жарылыстық) әсері деп атайды. Бүл сөулелердің осы қасиеті тііщерді кесу үшін лазерлік қандауырларды қоддану негізівде жатады.

Қарқынды лазер сөулелерінің бүліндіргіш өсері организмге қажетгі ферменттердің белсенділігін жоғалту арқылы да болады.

Дата добавления: 2015-12-01