Бүзүрелдиң чулазы өшпейн, улам күштүү-биле хып турар

Бүзүрелдиң чулазы өшпейн, улам күштүү-биле хып турар

2011 чылдың февраль 23-те, чоннуң хүндүткелдиг лама Башкызы Тыванын «ХХ чус чылда алдарлыг кижилери»деп номда ады кирген, мээң ынак даайым Хомушку Кенден-Сүрүн Езутуевич, дириг чораан болза, 95 харлаар турган.

Ол эрткен 20 векте коммунистиг партия үезинде, сарыг шажын буддизимни дазылындан тура соп турар үеде, аңаа таарышпайн, 1957 чылда төрээн Тывазындан чорупкаш, Бурятияның Иволга дацанынга барып, улуг экзаменни эрткеш, ол хүрээниң

штадынга лама башкы болуп, дидими-биле ажылдай берген турган.

Иволга дацаны дээрге бурят ламаларның, шажын чүдүкчүлери-биле кады тудуп, 1945 чылда Совет чазактын чөшпээрели-биле Үстүү Иволга деп суур чоогунга ажыткан хурээзи болуп турар. Ол суурну өөрүп-амыраан чон Сталиново деп-даа адап турган. Ол үеде бүдүн Бурятияга 15 лама башкылар арткан турган. Ынчангаш лама башкылар бүгү делегейге тайбын турзун, амылыг амытаннар бурузу аас-кежиктиг болзун деп судурларны номчуп турганнар.

Бистин даайывыстын паспортунда торуттунген черин Барун-Хемчик районнун Аксы-Барлык суур деп каан чораан. Ол бичии тургаш-ла лама башкы мен деп ойнаар чораан болганындан ону шору апаарга Чыраа-Булак хурээзинче ооредип чоруткан турган. Оон ада-иези Езуту, Сержинмаа Хомушкулар ажылгыр, малчын улус болгаш, мун-мун мал-маганны азырап остуруп чорааннар.

1932 чылда оларнын хой мал-маганын хавыргаш, даайымнын ада-иезин, акызы Дакпайны база дунмазы Дажы-Сууну (бистин ававыс Чоон-Хемчиктин Теве-Хая суурда чурттап чоруур, 88 харлыг) Эрзиннин Бай-Дагже шолупкен (ол дугайында Дупчур Б.С. «Бистин аалдын кижилери» номунда бижээн). Байлар уруглары дээш школага хулээп албаан, бистин даайывыс черле Башкы мен дээр болгаш чаа ужук-бижикти боду ооренип алгаш дунмазы Дажы-Сууну бижип, номчуп, санап турар кылдыр кызымаа биле ооредип алган.

Даайывыс шажын эртемни ханызы-биле шингээдип, ол уеде хурээге хоруглуг турган-даа болза, эмнээр мергежилди база чедип алгаш, чоорту чонунга дуза чедирип эгелей берген. Дыка хой кижи, колдуунда эмчилерге эмнедип чадаан улус, мээн даайымга эмнеттирип чорааннар, Совет Эвилелинин кайы-даа булунундан дуза дилеп кээп турган кижилер бар. Эмнеттирген чон четтиргенин илередип чагаа, бандероль, посылкаларны чоргузуптар чорааннар. Почта ажылдакчылары Москва, Ленинград, Киев, Таллин, Алма-Атадан база оске-даа хоорайлардан даайым биле харылзажып турган улустуң хойүн сонуургап, кайгап чугаалажыр турганнар.

Иволга дацанынга ажылдап чурттап турган уелеринде бичии-даа анаа турбаан. Тывазынга артып калган чудукчу чонун база лама башкыларны утпайн, шажыны канчап камнап, хурээлерни тудуп алырын үргүлчү бодап, кузеп чораан. Кешпи башкы Торе-Комбу биле кады тибет судурларны номчуп, сайгарып, очулдуруп, хей-аът туктарны, мааный хуртулерни бажыннар кырынга эптиг кылдыр кылып, урулени далгандан кылып ону ковудедеп, шажыннын оон-даа кайгамчык чуулдерин кылыптар чорааннар. Ол номчуттунарынга дыка ынак кижи, бижидип алган солун-сеткуулу, Тибеттен, Моолдан эккелген шажын номнары база эмнээринин талазы судурлары дыка хой турган, ында чуну бижип каанын база билдинмес чуулдерни тибет-англи, англи-орус, орус-тыва, моол, бурят словарьлардан сайгарып алыр чораан.

Бир катап ном ажыдып номчааш, удавас лама хуурактар ковудээр уе кээрин база чоннун чурттаар бажыннарынын сонгалары, эжиктери демир апаарын кайгап чугаалажып турганын дыннаан мен. Оон чанынга кады чурттап чораан башкы Чаа-Хол чурттуг Тюлюш Торе-Комбу, оон дунмалары Очуржап, Саган-оол алышкылар, Чоон-Хемчиктен Куулар Шымбай-оол, Куулар Даваа, Дембирел, Дамдынчап Хомушку алышкылар, Бай-Тайгадан Саая Когел болгаш оскелерни-даа коруп, таныыр мен. Бодум хуумда оларнын чуткулдуун, соруктуун, бузурелин, бердингенин, чонга ачызын магадап чоруур мен.

Даайымнын бажынындан аалчылар узулбес, олар кайыын-даа келген болгулаар. Даайым келген кижилер-биле хостуг орустап, буряттап, моолдажып чугаалажып, хундулеп хулээп алыр чораан. Бир катап хенертен, чажыды-биле турган боор, Кызылдан Дээди Совет даргазы Долчанмаа Б.Ш. даайымга ужуражып, уруум аарып турар деп эм чалап ап чораанын корген мен, ону бодаарга тыва чонувус даайывысты дыка хундулээр, утпайн, харылзажып чораан хевирлиг, Мени шай хайындырып, бууза кылып, эмнерин ораажып берип дузалажып турарымны коруп кааш, бичии кыс хуурак уруглуг силер бе дээр чораан.

Даайым Тывазы биле бичии-даа харылзаазын успейн, торээн черинде база СССР-де, делегейде чуу болуп турарын сайгарып билир чораан. Эмнер кылыр оъттарны хой кезиин Тывазындан чыып алыр чораан. Бистин Теве-Хая суурувус чоогунда, Чадаана хемивис кыдыында база эндере унуп турар чыжыргана, кодан-хаагы, чигир сиген, эмишкеек база кок чечектер, орук-оъду (подорожник) дээш чүнү хереглевес дээр.

Бистерни, дунмазынын хой оолдар, уругларын азыражып база кижизидип чораан болгаш, Шажын ооредии ог-булеге, ажы-тол кижизидилгезинге, ажылга, эртем-билигге, эптиг найыралдыг, амыр-тайбын, кадык-шыырак чурттаарынга база оске даа чуулдерге ажык дузалыг деп ооредип чораан. Бо хунде бистер даайывыстын адын сыкпайн амыдырап, ажы-толувусту азырап, багай эвес чурттап чор бис.

Ол уенин кандыг-даа студентилери оон Иволга дацанында бажыңынга дыштаныр хуннерде, каникулдарда сонуургап база херектиг кээп, анаа дузалажып, эмнерин соктажып берип, үзүк чокка ырак-чооктан кээр чораан. Даайым оларны кичээнгейлиг дыннаар, чугаалажыр, херек болза кандыг-даа дузаны чедирер, база эки ооренип алырын кузээр чораан. Ам бо хунде олар чугле Тывада эвес, кайда-даа толептиг кижилер болуп ажылдап, чурттап чоруурунга чоргаарланыр мен. Оларнын хой кезии даайымнын буянын ам-даа утпайн, сактып чугаалаарлар.

Даайым бурганнай бергенинден бээр 30 чыл эрткен. Ооң чок апаарының мурнунда ийи чыл бурунгаар дунмазы, бистин ававыс Дажы-Суу, даайывыстын бажынынга чеде бээрге, даайывыс сонгаларларын бакылап коруп турар болган. Чуну манап турарын дунмазы айтырарга, коргунчуг чуве кээр деп турар хевирлиг деп харыылаан. Бистин ававыс, ону дыннааш: «Тывавысче чанар болза эки-дир, акый» - дээрге, мени Бурятиянын чазаа, шажын харыылап турар Сахаянов дарга суг салбайн турлар, ажылдаар мен диген.

Даайым кортпайн, дидими-биле дацанга сагыызын бурганга ном номчуп, ажылын уламчылап турган. Ынчан ол – тыва лама бурят хурээге улуг лама болур чыгыы апарган, ынчалза-даа адааргактар оон амы-тынынга кара холу-биле четкеннер. Тыва студентилер ону дыннааш, бузуревейн, дораан ийи оолду соок бажынче чоргусканнар, кым деп кижил, каш харлыг деп эмчилер ылавалап айтырып турганнар, 65 харлаар кижи деп харыылаарга, бо кижинернин мага-боду дыка аныяксыг кижи-дир деп чугаалап турганнар. Студент оолдар Кенден-Сүрүн башкы ол-дур деп бадыткаан, эмчилер справканы бээрге, ынчалдыр коргунчуг медээни төрелдеринче телеграмма-биле дамчытканнар. Ол уеде мен өөм-ээзи-биле, ол - кызыгааржы шериг кижи, даайывыстын чоогунда Наушки деп станцияга ажылдап чурттап турган болгаш, бузуренчиг эвес медээни алгаш, дургени-биле келген бис. Торелдеривис база дораан-на ажаажып чедип келгеннер. Даайымны Иволгинск деп суурдан ырак эвесте, арыг агаарлыг чараш черге, чугле эр хиндиктиг торелдеривис, студентилер, лама башкылар орнукшудуп каан. Мээн ийи акыларым истелге, байысаалга уезинде анаа барып, судка киржип, Бурят чазактан, дацаннын удуртулгазындан шынын тургузарын негеп турганнар. Ынчангы уенин байдалы-ла ыйнаан, бир угааны четпес оол ол херекти боду кылган кылдыр бадыткадына берген чуве. Анаа кым-даа чуве чугаалаваан, кым-даа ону ыдалаваан, ковутпээн кылдыр херек хагдына берген.

Бистер, даайывыстың төрелдери 2003 чылда өөм-ээзиниң удуртулгазы-биле Сарыг-Хөлчүк артынга (Адар-Төште) улуг лама даайывыска тураскаадып Будданың бодун, Өөредиин болгаш угаан-медерелин илереткен субурганны 9-ку Богда Кегээн башкыга ыдыктадып, кылган бис. Ол субургандан эрткен-дүшкен чон үзүлбес, ылаңгыя өг-бүле туткан аныяктарның чүдүүр чери апарган. Чылдың-на даайывысты сактып, субурганывысты арыглап-аштап, башкыларга дагыттырып турар бис.

Даайывыс чок-даа болза оон ады олбээн, ажылы халас барбаан, Тывада, Россияда база оске-даа черлерде чудукчулернин саны ковудеп турары, оон чурттап чораан бажыннарында Тывадан болгаш оске-даа регионнардан, даштыкыдан келген оолдар шажынын дээди эртемин чедип ап чорууру, бистин улуг огбевистин алдар-ады, буяны хун келген тудум куштелип, оон чулазы ошпейн улам куштуу-биле хып турарын херечилеп турар.

Дата добавления: 2015-09-29