Қазіргі таңда әлемдік шаруашылық шетелден капитал тартудың, олардың аймақтық көлемде немесе халықаралық деңгейде

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда әлемдік шаруашылық шетелден капитал тартудың, олардың аймақтық көлемде немесе халықаралық деңгейде ұлттық экономикаға қызмет етуінің нақтылы ережелерін қалыптастырды. Шетелдік капиталды саналы және сауатты пайдалана білу – бәсекелестік жағдайында ұлттық шаруашылықтың табысты қызмет етуінің кепілі болатыны әлемдік тәжірибеде дәлелденген.

Капитал ауысымын тудыратын негізгі факторлар – сұраныс және ұсыныс. Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде капитал көлемінің өсуі, ал екінші бір елдерде капитал көлемінің құлдырауы себепкер болады. Өндірісі дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін инвестициялық қорлар санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл елдерде ұлттық өндірісті дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты қызмет етуге ұмтылысының және шетелдік капиталға деген сұраныстың артуына әсер етіп отыр.

Ішкі капиталға қарағанда шетелдік капиталдың бірқатар өзіндік артықшылықтары бар:

- шетелдік капитал қазіргі заманғы жаңа өндірістік технологияларды ендіруге ықпал етеді;

- халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және кәсіби мамандар мен жұмысшы күшінің өсуіне әсер етеді;

- заманға лайық басқару дағдыларын қалыптастырады; тауар экспорты мен қызмет түрлерін кеңейтеді;

- шетелдік компаниялармен бәсекелес жергілікті фирмалардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді.

Ұлттық экономикаға шетелдік капитал тарту шаралары тікелей инвестиция, қарыз, ссуда формалары арқылы жүзеге асырылады.

Мен таңдаған реферат жұмысымның өзектілігі – халықаралық капитал қозғалысының объектісі болы саналатын бағалы қағаздар және олардың айналысының орны болып табылатын нарықтарға зерттеу жүргізе отырып, олардың жетілдіру жолдарын анықтау.

Реферат жұмысымның мақсаты – мемлекеттерде жүргізілетін бағалы қағаз нарықтарына талдау жүргізу, олардың түрлерін анықтау және экономикамен байланысын талдау болып табылады.

Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылады:

– бағалы қағаз нарықтарының түрлерінің ерекшеліктері;

– олардың экономикамен байланысын талдау;

– бағалы қағаз нарықтарындағы бақылаудың ерекшеліктері;

Реферат жұмысымның міндеті – бағалы қағаз нарықтарының жүргізілуі мен ерекшеліктерін толық зерттеп, жүргізілген зерттеуді статистикалық мәліметтермен толықтыру, қорытындысына зерттелген тақырыпқа қатысты өз ойымды жазып қорытындылау.

Осы міндеттерді ескере отырып, реферат жұмысымның құрылымына тоқталсам, реферат жұмысы кіріспеден, бес бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Бағалы қағаз нарығының теориялық негіздері

Бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы және өтеуі бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығы, қор нарығы түсініктері әр түрлі және Қазақстанда оларды теориялық, құқықтық жағынан ажырату қажеттілігі бар. Қор нарығы эмиссиялық бағалы қағаздардан тұрады, ал бағалы қағаздар нарығы одан кең – эмиссиялық және туынды бағалы қағаздар нарығынан құралады. Бағалы қағаздар нарығының дамуы бірінші сатысынан немесе қалыптасу сатысынан өтті деп тұжырымдауға болмайды, мұны тек қор нарығының үлесіне тиеді. Өкінішке орай, бағалы қағаздар нарығының басқа элементтері, яғни туынды бағалы қағаздардың даму сипаты жоқ.

Сөйтіп, бағалы қағаздар нарығы екі үлкен топтан тұрады, атап айтсақ қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар нарығы экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі негіз болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығына келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздар нарығы – бұл мемлекеттің, нарық субъектілерінің қаржылық ресурстарын шоғырландыруы мен бөлінуі сипат алатын қандай да болмасын мерзімдегі бағалы қағаздардың айналысы қарастырылатын жүйе. Қор нарығы бағалы қағаздар нарығының құрылымына жатқызылады. Оның негізгі айырмашылығы ретінде – капиталдың айналысын қамтитын бағалы қағаздардың жүйесі.

Бағалы қағаздар келесідей ерекшеліктермен сипатталады: ақша қаражатқа айырбастау мүмкіндігі, сату-сатып алуға, эмитентке қайта сатуға, құқықты басқа тұлғаға беру мүмкіндігіне ие. Олар есеп айырысу кезінде қолдануға, кепіл ретінде пайдалануға болады.

ҚР заңнамада бағалы қағаздар түсінігі және «бағалы қағаз» мәртебесіне ие құралдар қарастырылған.

ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес, бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығы. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен айқындалған өзге де түрлерi жатады. Заңнамаларды салыстыру негізінде, Азаматық кодекс пен Бағалы қағаздар нарығы заңдарының сәйкессіздігі байқалады. Сонымен қатар, инвестициялық қор туралы ҚР заңында пайды бағалы қағаз түрі деп бекітсе де, өзге құқықтық құжаттарда пай бағалы қағаз мәртебесі ретінде негізделмеген.

«Инфрақұрылым» термині – экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі құрылымын білдіреді. Осыған сәйкес, біз «бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына» келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздардың инфрақұрылымы – бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын және сатып алатын субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын қатысушылар жиынтығы. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары әр мемлекетте әр түрлі жиынтықтардан тұрады. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын кәсіби қатысушылар және сауданы ұйымдастырушылар ретінде қарастырмыз.

Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарығының сипатын зерделей келе келесі тұжырымдама жасауға болады:

- «бағалы қағаздар нарық үлгі» түсінігінің жеткілікті деңгейде қарастырылмауы;

- бағалы қағаз нарығын дамытуда нақты үлгіге сүйенбеуі;

- ұлттық бағалы қағаз нарығын қалыптастыруда үлгіні құрастырушы факторлардың ескерілмеуі.

Біздің пікірімізше, бағалы қағаз нарығының үлгісі – бұл елдің өндірістік, экономикалық, дәстүрлік факторларды ескере отырып, қоғам субъектілеріне бағалы қағаз арқылы тиімді жүйесін құру болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығының үлгісін тек қатысушы институттарға ғана байланысты емес, сондай-ақ корпоративтік басқару, қаржы нарығының құрылымына байланысты анықтау қажет. Осыған байланысты, қаржы нарығының құрылымына байланысты республиканың бағалы қағаздар үлгісі – жапон-немістік үлгі деп танысақ, ал корпоративтік басқару жағынан – немістік үлгі деп анықтаймыз.

Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге айналды. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар жиынтығы жүргізілуі тиіс:

· бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмін зерттеу;

· бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін себептерді анықтау;

· бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік әсер ету шараларын жүргізу [1].

Осыған орай, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады.

Келесі бөлімде бағалы қағаз нарықтарының әлемдік даму тарихымен танысатын боламын.

2. Бағалы қағаз нарықтарының әлемдік даму тарихы

Әлемдік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі бар. Олар:

1. Банктік үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы банкетр қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Бельгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банкетр өз міндетіне алады.

2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пакистанда, Сингапурде). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы десократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол – банкетн алған ақшаға қарағанда – «арзан» ақша болып келеді.

3. Аралас үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банкетр де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы, Жапонияда).

Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – мүлікті кіші және жалпы жекемешіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын жалпы өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банкетр бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәо осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.

Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:

— Нарыққа акционерлік капитал үлесінің көптігі;

— Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;

— Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;

— Нарықтағыбанк емес мекемелердің көптігі.

Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар.

Олар:

1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша – «арзан» ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру — өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.

2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз активтерімен инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік туғызады.

3. Саяси факторы – дүниежүзіндегі сисяқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі – халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын жүзеге асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) – бүгінгі кездегі ең өзекті саясат [2].

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі қажеттігін ескеріп, екінші бөлімде амыған елдердегі бағалы қағаз нарықтарының қазіргі жағдайына талдау жүргіземін.

3. Дамыған елдердегі бағалы қағаз нарықтарының қазіргі жағдайын талдау

Әлемдік қор нарықтары өткен сауда аптасында бағамдардың өсуін байқатты.

АҚШ негізгі қор индекстері 27-31 қазан аралығындағы сауда аптасында жоғары өсуді байқатты: Dow Jones индексі 3,40%-ға, S&P 500 индексі 2,88%-ға, NASDAQ индексі 3,23%-ға өсті. Оған оң макроэкономикалық мәліметтер және өткен аптада жарияланған, индекстердің өсуіне әсер еткен корпоративтік есептілік әсер етті.

АҚШ экономикасы үшінші тоқсандағы болжамнан артық өсіп, экономиканың сенімді өсу оптимизмін растады. Маусымдық құбылуларды ескере отырып ЖІӨ өсуі жылдық 3,5%-ды құрады.

Сонымен қатар, индекстер өсуінің маңызды факторы ФРЖ екі апталық мәжілісі болып табылады, оның нәтижелері бойынша ФРЖ ай сайын американдық қазынашылық облигацияларды және ипотекалық бағалы қағаздарды сатып алатын сандық жұмсарту бағдарламасының аяқталғаны туралы хабарлама жасалды. Бұл шешім елдегі экономикалық жағдайға оптимистік пікірмен түсіндіріледі. Негізінен, реттеуіш еңбек нарығы жағдайының жақсаруын және инфляцияның жылдық 2% нысаналы мәні деңгейінде тұрақтануын анықтады.

Еуропалық қор нарығы өткен сауда аптасында негізгі индекстердің тұрақты өсуін байқатты. Ағылшын FTSE 100 2,88%-ға, неміс DAX 4,77%-ға артты.

Алайда, сауданың бірінші күнінде индекстер төмендеп кетті, сауданың барысына Германия, еуроаймақ және АҚШ бойынша статистика әсер етті. Неміс кәсіпкерлерінің Германия экономикасына сенім индексі осы айда 104,7 көрсеткіштен 103,2 көрсеткішке дейін төмендеп, 2012 жылдың желтоқснынан бастап ең төмен деңгейге қол жеткізді. Көрсеткіштің төмендеуі 104,6-ға дейін жоспарланған. Бұл көрсеткіш алтыншы ай қатарынан азайып жатыр.

Басқа макроэкономикалық мәліметтер оң әсер етті, осылайша, еуроаймақта тұтыну бағаларының өсуі қыркүйектегі 0,3%-дан қазан айында 0,4%-ға дейін өсті. Қазан айында еуроаймақтағы энергия тасушыларының құны өткен жылдың тиісті айына қатысты 1,8%-ға төмендеді. Азық-түлік, алкоголь және темекі өнімдерінің бағалары 0,5%-ға артты, қызметтер 1,2%-ға қымбаттады.

Сондай-ақ индекстерді стресс-тесттер нәтижелері қолдау көрсетті. Сауданың барысына Германия бойынша өте мықты болып келген мәліметтер әсер етті: жұмыссыздар саны қазан айында 22 мыңға артты, бұл ретте орташа есеппен жұмыссыздар санының 5 мыңға артуы күтілген болатын. Елдегі жұмыссыздық тоғызыншы ай қатарынан 6,7% деңгейінде.

Индекстердің қозғалысына оң әсер еткен сыртқы қордан АҚШ пен Жапония жаңалықтарын атап кетуге болады. Осылайша, АҚШ экономикасы ағымдағы жылдың үшінші тоқсанында 3,5%-ға артты, ол болжамнан жоғары болып келді. Сондай-ақ әлемдік экономика үшін Жапония Банкінің ынталандырушы шараларды кеңейту туралы шешімі тосын болды. Қазан айындағы мәжіліс нәтижелері бойынша Жапонияның ОБ ай сайын бұрынғы 50 трлн.иена деңгейінен 80 трлн.иена мөлшерінде жапон мемлекеттік облигацияларды сатып алу ниетін білдірді.

Өткен сауда аптасында Азия-Тынық мұхит өңірінің негізгі қор индекстері жоғары серпінді байқатты: жапондық Nikkei 225 6,66%-ға, қытай Hang-Seng 3,69%-ға артты.

Nikkei 225 индексінің өсуі негізінен Жапония ОБ-ның мемлекеттік облигацияларды бұрынғы 50 трлн.иена деңгейінен 80 трлн.иена мөлшеріне дейін сатып алу туралы шешімі әсер етті. Осылайша, бар жапон мемлекеттік облигациялар көлемі 2014 жылдың соңында 200 трлн.иенаға, ал ақшалай база 2014 жылдың соңына қарай 275 трлн.иенаға жетеді. Орталық банк бір жарым жылда алғаш рет активтерді сатып алу көлемін арттырды, олармен бекітілген инфляцияның 2%-дық нысаналы деңгейіне қол жеткізу қиынға соғады.

Иена бағамының әлсіреуі осы жылдың сәуір айында салықтың артуы салдарынан шығындарды өтей отырып экспортқа бағдарланған жапон корпорацияларына оң әсер етті.

Hang-Seng индексінің маңызды макроэкономикалық статистиканы жарияламаудың салдарынан инвесторлардың назары корпоративтік есептілік маусымына және шетел инвесторларының Гонконг қор биржасы арқылы қытай эмитенттерінің акцияларына қолжетімділігін қамтамасыз етуге арналған Shanghai-Hong Kong Stock Connect схемасын іске қосумен байланысты жағдайды дамытуға бағытталған.

Сондай-ақ Азия қор нарығына сырттан ФРЖ-нің сандық жұмсарту бағдарламасын жабу туралы шешім, еуроаймақ бойынша мықты макроэкономикалық мәліметтер қолдау көрсетті. ФРЖ сандық жұмсарту бағдарламасын аяқтады, сондай-ақ нөлден жылдық 0,25%-ға дейін федералдық кредиттік қаражат бойынша (federal funds rate) пайыздық ставка диапазонын сақтап, QE аяқтағаннан кейін белгілі бір уақыт ішінде ставканы төмен деңгейде ұстап қалу туралы пікірді өзгертпеді.

Ресей қор нарығы өткен сауда аптасында өсуді байқатты: РТС индексі 5,00%-ға, ал ММВБ 6,76%-ға артты.

Бағамдардың оң серпіні Ресей, ЕО және Украина арасында Украинаға газды тасымалдау бойынша келіссөз жүргізумен байланысты. Сондай-ақ рубль бағамының РФ ОБ мәжіліс нәтижелерінің сенімдерін отандық акциялар нарығы қолдады.

Ресей Банкінің Директорлар кеңесі 2014 жылдың 31 қазанында негізгі ставканы 9,5%-ға дейін арттыру шешімін қабылдады. Мұнай бағаларының төмендеуі және Батыстың санкциялық қысымы рубльдің құлдырауына әсер етті, ол бағалардың өсу қарқындарының жылжамдауына алып келді. Реттеуші болжамдары бойынша, инфляция 2015 жылдың бірінші тоқсанының соңына дейін 8%-дан жоғары деңгейде қалады, ол РФ ОБ-нің 5-6% нысаналы мәнінен асады. Осыған байланысты, Ресей Банкі ақша-кредит саясатын қатаңдатуды бастауы тиіс, ол рубль бағамын қолдап, орта мерзімді перспективада бағалардың өсу қарқындарының баяулауына алып келеді.

KASE қор индексі сауда аптасында бағамдардың артуымен ерекшеленді, ол индекстің жеті апталық төмендеуін тоқтатты. Индекс 36,80 көрсеткішке (3,64%) 1 048,48 дейін артты.

Іскерлік белсенділік көрсеткіштері						Айырмашылық	%-бен
Dow Jones (АҚШ)	16817,94	17005,75	16974,31	17195,42	17390,52	572,58	3,40%
S&P 500 (АҚШ)	1961,63	1985,05	1982,30	1994,65	2018,05	56,42	2,88%
NASDAQ (АҚШ)	4485,93	4564,29	4549,23	4566,14	4630,74	144,81	3,23%
FTSE 100 (Ұлыбритания)	6363,46	6402,17	6453,87	6463,55	6546,47	183,01	2,88%
DAX (Германия)	8902,61	9068,19	9082,81	9114,84	9326,87	424,26	4,77%
Nikkei 225 (Жапония)	15388,72	15329,91	15553,91	15658,20	16413,76	1 025,04	6,66%
Hang-Seng (Гонг-Конг)	23143,23	23520,36	23819,87	23702,04	23998,06	854,83	3,69%
РТС	1039,50	1051,03	1059,62	1098,68	1091,44	51,94	5,00%
ММВБ	1394,27	1415,51	1439,58	1439,58	1488,47	94,20	6,76%
KASE	1011,68	1001,97	1004,51	1012,57	1048,48	36,80	3,64%

Қазақстандағы қор нарығының қазіргі даму кезеңінде Қазақстандағы акциялар нарығын белсенділігін арттыру ісінде мемлекеттік органдардың келесі әрекеттерін атап өту қажет. Мысалы, Ұлттық Банкі мемлекеттік қызметкерлер акциясының жалпы санынан 2/3 бақылаудағы пакетті сақтау арқылы жеке ұлттық компаниялардың қор нарығына мемлекеттік акция пакеттерін қайта жаңғырту бойынша үкіметке ұсыныс енгізді [3].

Шет елдің бағалы қағаздар нарығын қарастыра отырып, келесі бөлімде еліміздің бағалы қағаз нарығын талдаймын.

4. Қазақстан Республикасының бағалы қағаз нарығына талдау

Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.

Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді.

Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.

ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады.

Банктік мекемелер өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.

ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.

Бағалы қағаздар нарығын дамыту – бұрыннан талқыланып келе жатқан, тіпті жалықтырып жіберген деуге болатын, бірақ өзінің маңыздылығын жоғалтпаған мәселе. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруінің стратегиялық жоспарының бір басымдылығы ретінде елдің жедел экономикалық дамуын атай отырып, оны халықаралық санаттағы қаржы секторын дамыту қажеттілігімен байланыстырды. Ал халықаралық санаттағы қаржы секторын белсенді түрде жұмыс істеп тұрған бағалы қағаздар нарығынсыз елестетуге болмайды. Бұған қоса, ел Президенті үстіміздегі жылғы Жолдауында отандық қор нарығын қалайда жұмыс істетіп, оның 2020 жылы ТМД мен Орталық Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуын және Азиядағы жетекші қаржы орталықтарының ондығына енуі міндетін қойды.

Ал бұл нарық мемлекеттік органдардың жұмысына тікелей байланысты. Олар – бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді қамтамасыз етіп отырған Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару жолымен мемлекеттік қарыз алуды қамтамасыз етіп отырған Қаржы министрлігі және жаңа қаржы қызметі спектрін енгізудің алаңы болған, қаржы орталығын дамытудың генераторы – Алматы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі.
Қор нарығының әрі қарай дамуы халықтың қаражатын бағалы қағаздар нарығына тарту қажеттілігімен және олардың қаржылық мәдениетін көтерумен тығыз байланысты. Банк депозиттеріне деген жұрттың ықыласы әлі де ерекше. Ұлттық Банктің ақпаратына сәйкес, 2010 жылдың шілдесінде халықтың салымдар құрылымында теңгелік депозиттері 3,7 пайызға – 1 трлн 100 млрд теңгеге дейін, шетелдік валютадағы депозиттері 2,3 пайызға – эквивалентте 99,6 млрд теңгеге дейін артты. Бұл халықтың бос ресурстары көбейгенін және оны бағалы қағаздар нарығына жұмсамайтынын немесе өз дәрежесінде жұмсамайтынын білдіреді. Шетелдегі озық қор нарықтарының тәжірибесі бағалы қағаздар нарығы дамуының негізгі факторы – оның жұмысына халықтың белсенді қатысуы екенін көрсетіп отыр. Нарық дамуының негізгі катализаторы – халық. Банктің жемісті депозитарлық қызметін де негізінен жеке тұлғалар қамтамасыз етеді. Демек, адамдарды қызықтырып, қор нарығына тартса, олар бағалы қағаздардың белсенді инвесторларына айналып, оның жандануына әсер етеді.

Бағалы қағаздар нарығының жеткіліксіз дамуының бір себебі, халықтың қор нарығының мүмкіндіктері туралы теориялық және практикалық білімінің жоқтығы, бір сөзбен айтсақ, қаржылық сауатсыздық. Сондықтан халықтың ел экономикасына қаражатын инвестициялауға қатысуы төмен. Бұл халықтың кеңес дәуіріндегі қаржы, банк секторымен болған қарым-қатынасының келеңсіз жағдайларымен байланысты болса керек. Сондықтан қаржы құралдарына, қор және тағы басқаларына инвестиция салуға сақтықпен қарайды. Қор нарығына сенім білдіру үшін олар ақшаларын қайда, қалай салуы керектігін түсінуі керек. Ал мемлекеттің міндеті – қажетті қаржы құралдарын ұсыну. Біздіңше, қор нарығы – «Самұрық-Қазына» холдингіне кіретін мемлекеттік компаниялардың акцияларын сатып алу – еліміздің байлығын халық арасында бөлу үшін өте тиімді алаң.

Жалпы, халықтың қаржы сауатының жеткіліксіздігі тек бізге ғана тән құбылыс емес. Көп елде қарапайым жұрт нарықтағы қаржы өнімдерін дұрыс түсінбейді де. Бұл жағдай осы елдердің үкіметтерін шұғыл әрекет жасауға мәжбүр етеді. Бұлар – қаржылық қызметтерді нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету, мемлекет бағдарламаларын жетілдіру және жеке сектормен, жеке бизнеспен ынтымақтастық орнату есебінен халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру тәрізді шаралар.

Қазір АҚШ-та федералдық, жергілікті бағдарламалар жұмыс істейді. Қоғамдық ұйымдар, қауымдастықтар – және серіктестіктер бастамасымен өтетін бағдарламалар бар. Нәтижесінде, АҚШ-тың 100 миллионнан астам тұрғыны өз жинақтарын әртүрлі қаржы құралдарына салды. АҚШ-тың қор нарығында не себепті 80-жылдары үлкен қызығушылық болды? Өйткені нарық сол кезде жылына 400 пайызға өсті. Адамдар бір-бірінен сатып ала бастады, бұл кәдімгі дүрбелеңге айналды. Себебі шынымен жылына 400 пайыз пайда тауып жатты. Ол 10 жылға жалғасты. Кейін дағдарыс басталып, қор нарығына қызығушылық азайды.

Елімізде қор нарығы құрылғаннан бері оны дамытуда көп жұмыс жүргізілді, заңнамалық қолдау үшін бірнеше заңдарға өзгерістер енгізілді. Осыған байланысты, қаржы құралдары тізімін кеңейтуге әсер ететін секьюритеризациялау туралы, концессия туралы заңдар қабылданды. Сондай-ақ Салық кодексіне аталған сектордың дамуына ықпал ететін түзетулер енгізу, оның ішінде қайта құрылымдау мәселесі қарастырылуда. Жеке компаниялар да, мемлекеттік органдар да қолданатын туынды қаржы құралдары заңнамалық тұрғыдан қарастырылуда. Ислам қаржылары туралы Заңның қабылдануымен бізде бір банк жұмыс істейді, елімізде ислам банктерін (Малайзия, Түркия) ашу мүмкіндіктері қарастырылуда. Жаңа Бюджет кодексінің күшіне енуімен бірге Үкімет шеттен қарыз алуды тек республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында ғана емес, сонымен қатар борыштық қаржы құралдарының ішкі нарығын дамытуға ықпал ету мақсатында да жүзеге асыру мүмкіндігін алды.

Біздегі қор нарығының алғашқыда баяу басталуына қарамастан, бүгінде дүниежүзілік нарыққа ауқымды түрде біріге бастады. Бұған дәлел – өткен дүниежүзілік қаржылық дағдарыс. Дүниежүзілік дағдарыстың қор нарығына әсер етуі реттеушілердің бірқатар шара қабылдауына себепші болды [4].

Негізгі мақсат – қазақстандық нарықтың халықаралық экономикалық қоғамдастықпен көбірек бірігуіне қол жеткізу, сол арқылы шетелдік эмитенттерді қор нарығына тарту, біздің кәсіби қатысушыларды халықаралық биржа алаңдарына шығару. Бірақ мұндай бірігуге қол жеткізу үшін, қаржы делдалдарының экономикалық сауаттылық деңгейінің белгілі бір дәрежесі болуы керек. Соңғы бірнеше жылда қор нарығының тұрақтылығын көтеру мақсатында біршама шаралар жасалынды. Нәтижесі ауқымды, сапалы шараның бірі – қаржы делдалдарының капитализациясын көтеру. Бұған соңғы тәжірибелер мен нұсқаулар, оның ішінде Базель комитетіндегілер куә. Өкінішке қарай, біздің қаржы делдалдарының шетелдік әріптестерімен бәсекелестікте басымдығы жоқ.

Келесі бесінші бөлімде бағалы қағаз нарықтарының проблемалары мен даму перспективаларын қарастырамын.

5. Бағалы қағаз нарықтарының проблемалары мен даму перспективалары

Құнды қағаздар нарығының инфраструктурасын құрайтын қаржы делдалдарының саны дәйекті түрде өзгеріп отырады. Бұған теріс жағдай деп қарауға болмайды, себебі қор нарығының ең шарықтаған шағы - 2008 жылдың 1 қаңтарына брокерлер мен дилерлердің саны 160-ақ болатын. Сірә, елдегі шағын қор нарығына қаржы делдалдарының көп болуы қажет емес те шығар. Оның үстіне, олардың көбінің жеткілікті дәрежеде капиталы жоқ, тәжірибесі аз, негізінен несие дүрбелеңі кезінде келгендер. Кейбіреуінде осындай жағдай шексіз ұзақ болады деген эйфория да болған. Қазір жағдай дұрысталып келеді, көптеген брокерлер мен дилерлер нарықтан өз еркімен кетуде. Ол жөнінде ай сайын ақпарат берілуде. Лицензиясын өз еркімен қайтаруға мүмкіндік беретін бірқатар құжаттар қаралып жатыр. Бұл қорқынышты емес, керісінше, нарықта капиталдандырылған қатерлерді басқару жүйесі дұрыс жолға қойылған. Сөйтіп, өз міндеттемелеріне жауап бере алатын және клиенттің алдында өз жауапкершілігін мойындайтын институттар ғана қалатын болады. Сондықтан қор нарығының инфрақұрылымы ел экономикасының қазіргі өсу деңгейіне сай және эмитенттердің де, инвесторлардың да кез келген шешілмеген сұрақтарын шешуге даяр деуімізге болады. Барлық шетелдік кеңесшілер мен халықаралық қаржы ұйымдары өкілдерінің пікірі де осыған саяды.

Қор нарығында өтімді құралдар жетіспейді. Халық салымдарын дефолттық компанияларға салғысы жоқ, қайда саларын білмейді, тек мемлекеттің қатысы бар, өздері білетін «Эйр Астана», «Қазақстан темір жолы», «Қазақтелеком», «Қазақмыс», «ENRC» компанияларына салғысы келеді. Инвестициялық қорларға келсек, олардың да саны мен активтерінің көлемі төмендеді, бірақ бір кездердегі ПИФ-тердің (үлестік инвестициялық қор) қатты өсу кезеңіндегі қалыптасқан жағдай бүгінде сақталуда. Негізгі активтер жабық ПИФ-терде шоғырланған. Оның көлемі ағымдағы жылдың 1 шілдесіне 252 млрд теңгеден асты. Акционерлік қорлар үлесіне – 28 миллиард теңге, ал ашық ПИФ-терде барлығы – 816 миллион теңге. Демек, жеке тұлғалар жағынан ең сұранысқа ие болуға тиіс көпшілік құрал онша дамымаған. Бұл объективті де шығар, себебі өтімді және жеке тұлғаларға, ашық ПИФ-терге қызғылықты болатын қағаздар аз, ол жерде текке өтімді қағаздар қажет. Интервалды ПИФ көбірек, бұл да жеке тұлғалар үшін қызғылықты, бірақ бұл нарықта өтетін қағаздардың санының аздығына байланысты.

Жыл басынан KASE индексі 22 пайызға төмендеді. Былай алғанда, бұл негізгі қор нарығындағы, оның ішінде дамушы елдердің де төмендеумен арақатынастылық етеді. Бұл жерде Қазақстан нарығы да бүкіл дүниежүзіндегі бар тенденцияны көрсетіп отыр. Корпоративтік облигацияның эмитенттерінде 29 дефолт болды. Дені өнеркәсіп, қаржы саласында (негізінен банктер). Әрине, егер дағдарыс кезінде борыштар нарығында дефолт болмаса, таңқаларлық жағдай болар еді. Еске сала кету керек, бізде банк секторында проблемалық активтердің үлес салмағы жоғары және несиесі 90 күндей қайтарылмаған несиенің үлесі барлық несие портфелінің 25 пайыздан астамын құрайды. Сондықтан банктің қарызгері болған компаниялар борыштың қаржыландыру нарығына шықса, олар да проблемалы болады және бұл біз байқап отырған дефолттың санынан көрінеді. Кейбір жағдайда өз еріктерімен шешілуде, кейбірінде құнды қағаз иелерімен компромисс табу керек болды, әлі де шешуі қажет мәселелер көп. Толық шешу үшін кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер енгізу қажет. Осы мәселені сауықтыру мақсатында қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау Агенттігі 2009-2010 жылдары көп жұмыс жасады. Ең алдымен, қарызданған құнды қағаздар үшін «буферлік категория» ұғымы енгізілді. Бұл – қор нарығына кіретін, бірақ қиындық мәселесі туындаған компанияларға өздерінің тығырықтан шығу жоспарларын жасап, биржа мен инвесторларды таныстыру үшін қажет уақыт. Бұл эмитенттерге өзінің қаржылық жағдайын делистингісіз жақсартуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар соңғы жылдары құнды қағаздар реестрінде тіркелген барлық келісімдер көрсетілген жеке шоттар жүйесінің бірыңғай базасы жасалынды. Демек, қазір бізде 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап орталық депозитарийде тіркеушілерде бар барлық есепшоттардың қайталанған тізбесі бар. Бұл – үлкен табыс, себебі бұл инвесторлардың, құнды қағаз иелерінің құқығын қорғап, олар туралы ақпаратты сақтайды. Институционалды инвесторлардың инвестициялық шешім қабылдауына да жоғары талаптар қойыла бастады.

Эмитенттердің ақпаратты ашып айтуына қойылатын талаптар күшейтілді. Бұл – өте маңызды, себебі дефолттың себептері, тек экономикалық жағдайға ғана байланысты емес, өкінішке қарай, көбіне, біздің қаржы нарығына кіретін эмитенттердің тиісті дәрежеде өз пайдаланушыларына оперативті толық ақпаратты аша алмағандығынан. Екінші жағынан, құнды қағаздың иеленушілері де эмитенттер берген ақпаратты оперативті түрде пайдалануға даяр емес. Мүмкін, осының өзі дефолттың негізгі себептері болған шығар. Екі жақ та – қор нарығына кірсең болды, өзімен-өзі жүретін болады деп ойлаған болуы керек. Шын мәнінде, қор нарығына кіру – эмитенттер жағынан да, инвесторлар жағынан да үлкен жұмыстардың басталуы болып саналады. Сондықтан да ақпаратты ашып айту және осы жұмыста қате жібермес үшін жауапты адамды қою – өте маңызды мәселе. Қазіргі кезде қаралып жатқан ипотекалық несие және инвесторлардың құқығын қорғау заңы аясында Үкіметтің Doing Business бағдарламасымен жұмыс істеп жатқан эксперттердің ұсынысы бойынша қабылданған шешімге директорлар кеңесі мүшелерінің жауапкершілігі қаралуда. Біздің ойымызша, бұл бағытта әлде де жұмыс істеу керек, әсіресе инвесторлардың құқығын қорғау туралы сұрақтар жалпыламай емес, нақты түрде талқылануы қажет. Бұл жерде ең негізгісі – ақпаратты ашып айту және ашпаған жағдайда – нақты түрде осыған жауапты директорлар кеңесі мүшесін жазалау.

Ұлттық Банк төрағасының басқаруымен кеңестің бірнеше отырысы өтіп, қор нарығы мәселелері талқыланды. Осы талқылаудың қорытындысымен нарыққа қатысушылардың, мемлекеттік ұйымдардың қатысуымен, даму бағыттарына сай бірнеше жұмысшы топтар құрылды. Қаржылық тұрақтылық пен нарықты дамыту жөнінде кеңестің төмендегідей ұсыныстары қуатталды:

Бірінші. Эмитенттерді, оның ішінде квазимемлекеттік сектордағы компанияларды құнды қағаздардың ұйымдастырылған нарығына шығару туралы мемлекеттік бағдарлама жасау.

Екінші. Заңдарға өзгерістер енгізу арқылы ірі институтционалды инвесторлар үшін бөлек опция жасап, мемлекеттік-жеке әріптестік аясындағы жобаларды іске асыру. Бұл туралы көптен бері айтылуда, бірақ бәрімізге керегі мемлекеттік-әріптестік аясында нарықта институтционалды инвесторлар үшін тиімді, қызғылықты қағаздардың пайда болғаны.

Үшінші. Банктік несиелеумен салыстырғанда қор нарығына облигация салу арқылы займның жағымдылығын, қызықтылығын арттыру. Агенттік заң арқылы банктерден негізінен текке ашық қарыз алушыны қаржыландыруды талап етеді. Демек, қор нарығына шығуды қызықтыру банк нарығындағы қарыз алушыға қойылатын талаптың күшеюіне тікелей байланысты.

Төртінші. Эмитенттердің қор нарығына шығуын ұйымдастырылған нарыққа еркін сауда жасауды салықтық ынталандыру арқылы және құнды қағаздарды бос айналымда жүруін қолдау арқылы әрі қарай ынталандыру. Сонымен қатар тәуелсіз мониторинг жүйесін құру, қаржылық инструменттің сапасын арттыру мақсатында отандық рейтинг агенттіктерінің жұмыстарын жандандыру. Елімізде бұл тәжірибе іске асуда. Қазіргі кезде үш отандық рейтинг агенттігі құрылды.

Қор нарығы даму үстінде. Жаңа эмитенттерді нарыққа шығару мен инвесторларды тарту жөнінде тиісті кеңесші органдармен ақылдасу қажет. Әрине, бұл жұмыс нарыққа қатысушылардың барлығының мүддесін ескеру арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Қор нарығында халықтың қаржылық сауатын дамыту, инвесторларды қорғау, инфрақұрылымын дамыту, Үкіметтің мемлекеттік активтерді жекешелендіру, қаржылық делдалдарды реттеу бағытындағы жүргізіліп жатқан шаралары еліміз күткен нәтижені беруі тиіс[5].

Қазақстан мен Сингапурдың депозит бойынша пайыздық мөлшерлемелерін салыстырсақ, бізде 10 есе жоғары екендігін көреміз, яғни Сингапурда пайыздық мөлшерлеме бір пайызды ғана құрайды. Олар қор нарығында 7-8 пайыз пайда табады әрі соған риза. Бізде теңге бойынша пайыздық мөлшерлеме – 11-13 пайыз, валюта бойынша 7-8 пайызды құрайды. Мемлекет депозитке кепілдік беріп отырған жағдайда қор нарығының не керегі бар? Сондықтан қор нарығы халық үшін, оның үстіне дайындығы жоқ халық үшін тиімділігі болмай отыр.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жүргізілген зерттеулер келесі негізгі қорытындылар мен ұсыныстарды жaсауға мүмкіндік береді:

1. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар нарығының түсініктерін нақтылау қажеттілігі туды. Оларға себеп ретінде мемлекеттің даму қарқынын анықтауда, қаржылық стратегия мен тактиканы белгілеуде бірқатар көрсеткіштердің даму серпініне тәуелділігін қарастыру болып табылады. Осы көрсеткіштердің бірі – бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Сондай-ақ, республикамыздың бағалы қағаздар нарығы мәнінің ғылым бекіткен жіктелімге сай еместігін көрсетеді.

2. Бағалы қағаздар нарығын талдау нәтижесінде келесідей қорытындыға келеміз. Қор нарығының құралдарының ішінен акциялар шығарылымы жоғары. Бірақ, акциялардың айналысы төмен. Екінші орында облигация шығарылымын жатқызамыз, бірақ эмитенттері ретінде негізінен екінші деңгейлі банктер болып табылады. Үшінші орында – пайлар. Акция мен облигациға қарағанда тәуекелділігі төмен болса да, оларға деген сұраныс төмен.

3. Республикада бірқатар кәсіби қызмет түрлері қабылданған. Әйтсе де, кәсіби қатысушылар саны жағынан талдау жүргізу нәтижесінде, кейбір қатысушылар санының даму серпіні байқалмайды. Бұл осы кәсіби қызмет түріне деген қызығушылықтың және олардың қызметіне деген сұраныстың төмен болуы деп анықтаймыз.

4. ҚР-да бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға байланысты. Бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.

— заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің басыңқы дәрежесіне сүйенуі;

— заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің бір-біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;

— бағалы қағаздар нарығындағы стратегия мен тактиканы анықтау кезінде нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеруі;

— бағалы қағаздар нарығының қатысушылар тізімін бекітуде, тек техникалық талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын ескеруі.

5. Эмитенттер бағалы қағаздарды шығару кезінде белгілі бір артықшылықтардың және кемшіліктердің болуын қарастырады. Алайда, келтірілген талдау нәтижесінде эмитенттердің бәсеңділігін көреміз. Осыған байланысты эмитенттерді ынталандыру факторларын анықтауға қажеттілігі бар. Оларға: рейтингтік шығындарды азайту, листингтік шығындарды азайту және өзара міндетті қатысушылар байланысының шығындарын қысқарту.

6. Эмитенттер немесе инвесторлардың міндетті өзара байланысы бар қатысушылар санының көп болуы, осы негізгі қатысушылардың бағалы қағаздарды шығару немесе сатып алу ынтасын түсіреді. Осы орайда, бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу бойынша ұйыммен міндетті шартқа отырудан бас тартуды ұсынамыз. Бағалы қағаздар нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз, қатысушылар санына байланысты қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың жоғарлығын тұжырымдаймыз. Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа айналысқа енгізу мәселесі бойынша ұсыныс қарастырамыз.

Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында, листингтік компания үшін жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру құқығын анықтаймыз. Сонымен қатар, инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау мақсатында бағалы қағаз ұстау тізімін Орталық депозитариймен бірге жүргізуін қарастырамыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік артықшылық береді.

Осы, қадамдарды жүзеге асыруда листингтік компаниялардың биржада немесе басқа сауда алаңдарында белсенділік танытады деп болжаймыз.

7. АҚ «Астана-Финанс» және АҚ «NOMAD» акциялары бойынша әр түрлі деңгейдегі табыстылықты алу үшін ықтималдылықты бөлу нәтижесі келесідей қорытынды береді. Барлық деңгейдегі табыстылық ықтималдылығы нөлден (яғни осы деңгейге жету ықтималдылығы толығымен жоқ) бірлікке (табыстылық алуы) дейін сәйкес келеді. Талдау өзгерістіліктің акция табыстылығының мүмкін болатын мөлшерлеме диапазонымен және табыстылықтың алу ықтималдылығымен байланыстылығын көрсетеді. Табыстылықтың мүмкін болатын көрсеткіштерінің арасындағы диапазон жоғары болған сайын, соғұрлым акция өзгерістілік көрсеткіші жоғары болады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы: теориясы, тәжірибесі және мемлекеттік реттеудің қаржылық негіздері. Автореферат. Тусаева А. 2010ж.

2. Бағалы қағаздардың қалыптасуы мен дамуы

http://infobank.kz/referat/show/6912/46/3

3. http://www.economy.kz/kz/analytics/976/10889/

4. Бағалы қағаздар нарығындағы сандық-сапалық көрсеткіштердің рөлі және олардың Қазақстан Республикасында сипаты // Бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканың мәселелері және келешегі: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Алматы: Халықаралық бизнес университеті, 2012. - 1 бөлім. -118-122 бб., 0,3 б.т.

5. Бағалы қағаздар нарығы

http://freepapers.ru/69/baaly-aazdar-naryy/54124.354714.list3.html

Дата добавления: 2015-08-29