1.Уақытша байланыс-Шарты рефлекстің физиологиялық негізін уақытша байланыс-тың түйыкталу қасиеті құрады. Уақытша банланыс дегеніміз —

1.Уақытша байланыс- Шарты рефлекстің физиологиялық негізін уақытша байланыс-тың түйыкталу қасиеті құрады. Уақытша банланыс дегеніміз — шартты жэне шартсыз тітіркенулерді ұштастырганда пайда бола-тын, әртүрлі ми құрылымдары арасындағы белгілі қарым-қатына-сын қалыптастыратын мидың нейрофизиологиялық, биохимиялық және құрылымдық өзгерістерінің жиынтығы. Зерденің де меха-низмі осы карым-қатынасты белгілейді, Олардьщ жадыда сақта-уын жоне еске түсіруін қамтамасьп стеді.Уақытша байланыс ми қыртысы шегіиде сигналдық тітіркену-дің орталыгы мен шартсыз турткініц ми қыртысындагы өкілдік клеткалары арасында тұйықталады. Уақытша байланыстар ми қыртысы децгейінде калыптасады. Алайда олар төменгі деңгейде-п' жолдарда да жүзеге асырылады. Шартты рефлекстер ми қыр-тысында және оның астындағы орталықтар арасындағы көптеген тура және кері байлапыстар арқылы қалыптасады (58-сурет).И. П. Павловтың тәжірибелерінде, мидың әртурлі құрылымда-рын алып тастау аркьілы уақытша байланыстар ми қыртысында калыптасатындығы дәлелденді. Өйткені, организмнің сыртқы жә-не ішкі ортасыныц өзгерістеріне икемді және дәл бейімделетіи қабілеті бар жоғары сатыдағы жануарларда ми қыртысы жақсы жетілген. Сонымен қатар И. П. Павлов ми қыртысы алынган жануарларда уақытша байланыстыц қыртысасты қурылымда тұйықталатындығын теріске шығарған жоқ. Алайда ол м-и кырты-сынсыз жануардыц арнайы механизмдер салдарынаи шартты реф-лексті ажырата алмайтын қасиетін көрсетті.Соңғы жылдардағы зерттеулер шартты рсфлекстердің уақыт-ша байланыстарының ми қыртысы деңгейінде және қыртысасты құрылымда тұйықталатындыгын анықтады (Н. Ю. Беленков).Ми құрылымдарының бедерсіз бір түсті электр белсенділігінің әсерленіс көрсеткіштері арқылы шартты рефлекстердің уақытша байланыс орнын анықтау өте қиын. Себебі бул әсерлепістер өте көлемді бейарнамалы бөліктерден тұрады. Олар шартты рефлекс нығайған сайын әлсірейді. Сонымен ми кыртысы проекциясында шартты және шартсыз тітіркендіргішке коздырылатын- потенци-алдың СОҢРЫ бөліктері өзгеретіні көрсетілді. Уакытша байланыстың тұйықталуы. Осы кезге дейін, орталык. жүйке жүйесініц жоғары бөлімдерінде, шартты рефлекстіц уақытша байланыстарыныц тұйықталу механизмдері туралы - бірың-гаіі көзқарас олі қалыптасқан жоқ.И. П. Павловтың айтуы бойынша, уақытша банлаиыс ми қыр-тысының шартты жәые шартсыз тітіркенуін қабылдайтын орта-лықтарының арасывда тапталым жолдар пайда болу салдарынан қалыптасады. Бұл процестердің негізі жүйке орталықтарында кез-десетін доминанта қүбылысының физиологиялық механизмдеріне ұқсас келеді (А. Л. Ухтомский). Донинанта — жүйке орталығы жүмысын керекті бағытқа сілтеп, организмде уақытша үстемдік ететін бейнелістік жүйе. Сонымен доминанта жүйке орталықтары-ның біршама қозғалмалы ми қыртысы процесі мен қыртысасты. вегетативтік және гуыоральдық көрсеткіштерден түратын әре-кеттік бірлестігі.Уақытша банланыстық қальштасу процесі іс жүзінде ми құ-рамындағы (ми қыртысы, торлы құрылым және лимбия, жолақ дене, гипоталамус) нейрондардың ыңғайлы өзгерістермен қабат-таса жүреді.Ми қыртысы — қыртысасты.ірлестіргіш жүйе — бүл мидың көчтегеп бөлімдерінің уақытша байланыс жасау үшін бірігетін ерекіне дәрежелі құрылым ұйымы, оларды меңгеретін түрлі зац-дылықтары бар әрекеттік және кеқістіктік одақтары. Шарты рефлекстің өте күрделі жылжымалы кұрылымыбола-ды, онда мидың әрбір шегінде орналасқан көптеген құрамалар орын алады.Қазіргі кезде уақытша байланыстың тұнықталу тетіктері ту-оалы көптеген болжамдар кездеседі. Олардың алғашқысы — ре-верберациялык, (үйірі.гістік) болжам. Үлкен ми сыңарлары қыр-тысының гистологиялық құрылымы мен физиологиялық қасиетте-рін зерттеу негізінде, серпін толқыгідары нейрондардын. тұйықтал-ған шеңберінде айналма козғалыста болатындығы аиыкталды (Р. Лоренто де Но). Демек серпіністін. қайталаған айналысы ней-рон тізбектерінен өткен сайын унемі олардың қозғыштық куйін жаңғыртып отырады.Қелесі функциялык, болжам бойынша, уақытша байланыс қа-лыптасқанда нейрондардыц ыңғайланған өзгерістері туады олар белгілі бір синапстық тиімділігін арттырады (Дж. Экклз). Мә-селен, тетанустық жиырылудан кейінгі синапстың пәрмендік нә-тижесі салдарынан козуды жылдам өткізгіш қасиеті жеңілденеді.Шартты рефлекстік іс-әрекеттің ұйымдастырылуы жөніндегі нейроглияның қатысы туралы болжам туды. Бугіндері глиялык тканьнің тіректік және нәрлендіру әрекетінен басқа қызметін дә-лелдейтін көптеген деректер табылды. Берік уақытша байланыс жасайтын глия жүйке талшығының синапсқа дейінгі «жалаң» ұштарын миелин қабығымен орап, оларға серпін өткізуге мумкін-дік туғызады.Қөптеген зерттеушілер жетекші түрткі ретінде белок құрамы-сының өзгерісін есептейді. Расында, оны шартты рефлекс жасаған-да бірлесіп қозатын көптеген нейрондарда тітіркеніс сигналын кодпен белгілейтін рибонуклеин қышқылы (РНҚ) құрылымы бей-нелеп көрсетеді. Кейбір тексерулерде зерде іздерінің ұзақ сакта-луы дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) молукаласьшда бекі-тілетіндігі табылды. ДНҚ және РНҚ қасиеттерінің өзгеруі белок синтезінің мөлшерлік және сапалық өзгерістері арқылы жүзеге асырылады. Шартты рефлекстің уақытша байланысы мидыц ар-найы белок заттары мен полипептид комплёксі арқылы ныктала-тындығы апыкталды.Басқа болжамдар бойынша уақытша байланыстын қалыпта-суы туралы түсініктерде — фермент жүйелері және олардын те-жегіш заттары ерекше орын алады.Жалпы айтқанда, уақытша байланыстың қалыптасуы үш ке-зеңнен тұрады. Әуелі уйіріліскен серпін тасқындары түйісіп, бір-неше синапс алацын белсендіреді. Сөйтіп нейрондагы зат алмасуын реттеуші жуйенің іс-әрекетін өзгертеді. Ми құрылымдарын-да козудың өоістеуін жеңілдететін нейрондар белсенділігінің бел-гілі әрекеттері пайда болады (бірінші кезең). Содан РНҚ ДНК, т. б. қатынасып. клеткадағы трофикалық нейронның қозатын ап-паратын қайта құрады (екінші кезен). Синапс алаңдарының жа-ңа кұрылымдары пайда болады. Олар шартты сигналдың кеңіс-тік-уақыттық сипаттамасың көрсетеді (үшінші кезеқ).

2.Жануарларда шартты рефл.түзілу.

Шартты рсфлекс қалыптастырарда пайдаланатын объект (адам немесе жануар) іс жүзінде керексіз бөгде әсерден және тә-жірибешіден арнайы бөлмеге оңашалануы қажет. Тәжірибеші камераньщ сыртымда отырып, қашьііқтан тітіркендіргіштсрді¹ қо-сып жануарлардың немесе адамның мінез өзгерістерін тексереді Шартты рефлекстерді қалыптастыру жөніндегі тәжірибелерді И. П. Павлов сілекей бөлудіц шартсыз рефлексі негізінде жургіз-ді.Шартты рефлекстің келссі нақтылы үлгісі — қорғаныш реф-лексі. Ол ауыртаггын тітіркендіргіш колданғанда туатьпі шартсыз қорғаныс әсерленісі¹ негізінде қалыптасады. Мұнда шартты сиг-нал теріге электр тогымен әсер еткен кезімеи ұштастырылса қи-мыл-қорганыш шартты рефлексі тұйықталады.Қазіргі кезде, шартты рефлекстердің калыптасу механизмін зерттегенде, мидың әртүрлі құрылымында тітіркендіргіштер әсе-рінен туатын электр құбылыстарын тіркеудің (электрография) ма.ңызы өте зор. Электр белсенділігін тіркеу үшін үлкен ми кыр-тысыіның әртүрлі аймақтарына және қаб"аттарына алдьш-ала енгізгеи электродтар қолданылады. Оларды таламустьщ арнама-лы және бейарнамалы ядрол.арына, торльг құрылымға, гипокама және мидың басқа бөлімдеріне жасауға боладъі.Шартты рефлекстерді қалыптастыру тәжірибесінде, бүл әсер-леюске каты;сатын кейбір нейрондардын электр белсенділігін зерттеу үіиіи микроэлектіродты әдіс кецінен қолданылады.СОН.РЫ жылдары жануарл.ардың ерікті мінез-кұлырын кіпю-фотога түсіру арқылы байқау, этограммалар құрастыру, мінез-лііі. әртурлі жардайларын тәжірпбелерде қайта жасап тексеру әтістеоі, этологиялык багыт кецікен тарады. Соны-мен катар тар-ть:млы одістердін бірі мерзімі ұзартылған эсерленістер здісі (И. С. Бериташвили'). Мұнда шартты спгналра _жануарлардың еркін.кимылының белгілі мерзімде кідірісінен кейін, олардың қа-лыптасқак дағдысьшын. мүлтіксіз сақталуы тексеріледі. Бұл әдіс жануарлар ми кыртысында шартты рефлскстер пайда болатын уакытша бсйланыстың тпянактылырын, яьви зердені тексеруте мумкінлік бе^еді. Зердені тексеру үшгн, бұда.ні басқа ауыртатын т:т;І,:п<енд;рг:Іпті, бір рет қолланраннан кейін жануарлардың амал-с-ыз' к,аІІ:атып рсфлексін қалыптастыру әдісін гіайдаланура бо-лі:ды.Жануаірлардың туа біткен үстіртш байымды мінез-құлыірын тексеру әдісіц ерекше атау керек. Опын ақикат көрсеткіші экстра-поляциял;;!:; рефлекстер мен біркелкі фигуралармен амалдау әре-ксті. Экстрополяциялық рефлсксте жануарлар өзінің сезімтал мүшелерінеп райып болгаи, жылжитып таспа бойымен астау-ІпадарьГ тагамиыц кеткеп багытыи болжап таб-адыі '(Д. В. Кру-ІпннскиГІ).Жануарлардың амалдау қабілетін тексеру үшін, оларға таң-дап алуга РКІ түрлі көлемді 'пемесе жайпақ фигуралар көрссте-ді. Олар СЫЙЫМДЫЛЫРЫ бар көлемді фигураны тандап алуға тиіс-ті, өйтксні тарамды соларра гана жасырура болады. Бұл қабілет-тер маймылдар мен дельфиндерде толық жетілген. Вегетативтік шартты рефлекстерге тамақтану, жүрек-тамыр, тыныс, жыныіс рефлекстері кіреді. Жоғары дорежелі жаиуарлар-да піаотты рефлекстер оргашизмде жүзеге асырылатын барлық зат алмасу процестеріне қалыптасады. Аспаптық шартты рефлекстер бұлшықсттерді.ң шартсьгз қимыл әсерленісі ІІегізінде ұйымдастыірылады (мәселен, цирктегі жану-арлар көрсететін ойындар). Аспаптық іс-орекеттің мәнісі — орга-низм мен қоршаған ортан.ың қарым-қатынасының өзгеруіиде. Ол не дене жағданынын, кеңістіктегі ауытқуы (қимылдык, іс-әрекет) не органіізмнііц басқа де^нелерге әсері (амалдық Іс-Ә'рекет).Жапуа.рлардьщ аспаптьгқ іс-әрскеті жүзеге асырылуы үшін, мидың мандай бөлігінің қалыпты қызметі сақталуы керек. Егер мидыц мақдай бөлігі екі жағынаи да бұзылса, „мұндай күрделі рсфлекстер пайда болмайды. Сөйтіп олар жануарлардың аспап-тык іс-әрекстіне «байымды» әсер етеді.Шартты рефлекстер тітіркендіргіштіц түрінс қарай табиғи және жасанды болып бөлінеді. Та.биги Інартты рефлекстер шарт-сыз тітіркендіргіштердің шын бслгілеріне калыптасады. Мәселен, • тарамның иісіне немесе түріне сілекей бөлінеді. Ал әртүрлі тал-раусыз тітіркендіргііитерге тұйыкталатып шартты рефлекстер жа-санды боладькЖануарлардың жаратылысьжда табиғи шартты рефлекстер үрпақта'н үрпаққа олардын, тіршілік тәсілдсріне сәйкес кальглта-оадьг.Сөйтіп жануарлардың эволюшіялық даму кезінде бір шартты рефлекстің негізіпде келесі тізбектелген иіартты рефлекстерді жасауға мүмкіндік туды.Жануарлардың даралық бейімделу әсерленістері тек осы нақ-тыльг шартты рефлекстер қалыптастырумеп шектелемейді. Бар-лық жануа.рлардыц жеке особьтары және түрлері коршаған ор-таның құбылмалы жағдайына толық бейімделу үшін еліктеу (имитациялык) рефлекстері өте маңызды роль атқарады. Қейбір үнір-үйір болып жүретін жануарларда ілесу рсфлексі жақсы да-мыған. Ол бглапан өргізетш кұстарда алгашқьг онтогенезде өте жеті^:лген. Оны ралымдар импритинг деп атайды.

3.Сыртқы(шартсыз) тежелу.

Шартсыз тежелу — жүйке жүйесінің туа біткен каспеті. Ол — сыртқы бөтен түрткілер әсерінен мінез актысыныц кенеттен әлсі-реуі немесе басылып қалуы. Мүның себебі әртүрлі жаңа тітіркен-діргіш багдарлау рефлексін туғызадьі. Егер осы тітіркендіргіш бірнеше рет қайталанса, багдарлы әсерленіс бәсендейді және оның Шартты рефлексті тежеу әрекеті әлсірейді. Мүндай бөтен тітір-кендіргішті И. П. Павлов «өшетін тежеу» деп атады. Мәселен, қатты ауыртатын тітіркендіргіш шартты рефлексті шұғыл тежей-ді. Осы сияқты ішкі ағзалардан шығатын тітіркендіргіш те әсер етеді. Кейбір мүшелердің қабынуы, қуықтық зәрге аса толуы, құсу, жыныстық қозу шартты тағамдық рефлексті басып тастай-ды.Мұндай тежеулердің бәрінің жалпы қасиеті олар осы шарттырефлекске бөтен сыртқы тітіркену ықпалынан пайда болады. Сон-дықтан бұл сыртқы теже.гу деп аталады.Шартты рефлекстің піамасы тітіркендіргіш қаркыиынаи («күпі зацы») тікелей тәуелді келеді. Шартты тітіркендіргіш күші шек-тен аса өссе, карама-карсы нотижеге, яғни шартты рефлекстін. әлсіреуіне, тежелуіне әкеліп соғады. Мүндай тежелуді И. П. Пав-лов шектен тыс тежелу деп атады. Бүл тежелудің сакшылық ма-ңызы бар. Өйткені ол жүйкені шамадан тыс күшті немесе үзақ тітіркендірудің әлсірету әсеріне кедергі жасайды. Бүл тежелу жүйкені уақытша жұмыстан босатады және оның қалыпты қоз-ғыштығы мен жұмыскерлігін қайта орнына келтіруге жағдай жа-сайды. Жүйкесі нашарланған жануарларда Іпектен тыс тежелу тіпті біршама әлсіз-ІІІартты тітіркендірудіц әсерінен де пайда бо-лады.Сыртқы және шектен тыс тежеулер жүйке жүйесініц туа біт-кен қасиеттеріне байланысты болғандықтан И. П. Павлов олар-ды шартсыз тежелу қатарына жатқызды.

4.Ішкі(шартты) тежелу. Ішкі. (шартты) тежелу — жүйкеніц жүре пайда болған қасиеті. Ол шартты рефлекс сияқты құрылады.И. П. Павлов шартты тежелуді өшіретін, ажырататын, шартты тежейтін және кешіктіретін деп 4 түрге бөлді. Өшуден тежелу. Егер шартты тітіркендіргіштіц шартсыз ті-тіркендіргішпен ұштасуы тоқталса, бұрынғы қалыптасқан тұрақ-ты шартты рефлекс әлсірейді, кейін шартты сигнал бірнеше рет нықталмаса рефлекс тіпті жойылады.Егер шартты тітіркендіргіш тағы біраз уақыт қолданылса, өш-кеІІ шартты рефлекс қайтадан қалпына келеді. Бұл құбылысты тежелуден босау деп атайды. Ал бұл тежелу пығайтылса, өпістін рефлекспен бірге біркелкі, оган ұқсас Іпартты рефлекстер жойы-лады. Мұны екінші қайтара өшу деп атайды. ӨІІІуден тежелудің мацызы бейімділігі жойылған қажетсіз Іпартты рефлексті өшіру. Сөйтіп, организм тіршілігініц жаца жағдайларыиа жацадан икемделу әсерленісі қалыптасады. Ажырататын тежелу. Жаңа қалыптасқан шартты рефлекстің алғашқыда жалпылама өзгешелігі болады. Өйткені ол үйренген щартты тітіркендіргіштен басқа, оған ұқсас немесе көптеген бір-райлы тітіркендіргіштерге де жауап ретінде пайда болады (шарт-ты рефлекстің жалпылама сатысы). Алайда, егер тек шартты ті-тіркендіргіш ғана бекітіліп, басқалары елеусіз қалса, біраз уа-қы.ттан кейін ұқсас тітіркендіргіштерге әсерленіс өшеді (шартты рсфлекстің мамандалыс сатысы).Шартты рефлекстің мамандалуын қамтамасыз ететін процесс, яғни тітіркендіргіштерді сұрыптау ажырататын тежелу деп атала-ды. Бүл процесс ми кыртысында өтетін Іпартты тежелуден туады.Шартты тежегіш. Егер пебір косымша агснтпен ұштастырыл-ган тітіркендіргіш нығайтылмаса, ал жеке қолданған шартты сигнал әрдайым нықталса, жүйке орталықтарында шартты тежелу пайда болады. Қөп кешікпей қосымша агентпен қиысты•рылған ұнамды тітіркендіргіш шартты тежелу салдарынан шарт-ты әсерленіс шығаруды тоқтатады. Сол шартты снгналдыц әсері-нен тежеуге қабілеті бар косымша тітіркендіргіш шартты тежегііи деп аталады.Қосымша тітіркендігіш күшті болған сайын, шартты тежегіш тез туады. Организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасыныц шартты рефлекстік әсерлснісін анықтауда, шартты тежегіштің бп-ологиялық маңызы бар.Кешіктіретін тежелу. Кешіктірстін шартты рефлекстер бірден кұрылмайды, тек нынайтудьщ басталуы біртіндеп ұзартылғанда барып жасалады. Осы шартты тітіркендіргіштін, жекеленгеи әсе-рімен бастапқы кезде жуйке клеткаларының іс-әрекеті тежеледі. Кешіктіретін тежелу шартсыз рефлекстің күшінен тәуелді, егер ол кушті болса, бұл тежелудіц пайда болуы қиынға соғады. Бұл те-желу арқылы әр уақытта шартты рефлекстік әсерленіс дер кезін-де іске қосылады.Шартты тежелудід тағы бір ерекше, «нығайтылса да өінетін» түрі болады. Ол жагымды шартты стимул ұзағынан бір ыргақты немесе бір сазды нығайтқышпен қоса әсер еткен жағдайда пайда болады.И. ГТ. Павлов ішкі тежелудің түрлеріп әрекетіне және қалып-тастыру тәсілдеріне қарай жіктеумен бірге, тежелу қасиеттерінің анырмашылығы олардың кушіне байланысты болатындығын атап көрсетті. Ол шартты тежелудің жергілікті және ми құрыльшында жалпылама түрде кездесетіндігіне ерекше көңіл аударды. Шартты тежелу өте нәзік, т.өзімсіз келеді. Әртүрлі аурулар, қа-жу, зорлану бұл тежелуді әлсіретеді.Организмнің сыртқы ортаға жете бейімделуі, оның әсерленісі-нің сыртқы жағдайларга өте сәйкес келуі тежелу процесіне байла-ііысты болады. Негізгі жүйке процестері — қозу мен тежелудің көрсеткіштері, олардың өзара әсері организмге көптеген тітіркен-ліруді талдаи және синтез жасап, өзін ортүрлі жагдайда багдар-лауына мүмкіндік туғызадыИ. П. Павловтың көзқарасы бойынша, шартты тежелу тек ми кыртысында болатын қүбылыс. Калай болғанда да, тежелу проце-сінің ми қыртысындағы орналасуы үш түрлі болуы мүмкін. Бірін-шіден, шартты сигналдық ми кыртысы проекциясында, екіншіден, шартсыз рефлекстің ми қыртысы нейрондарында, үшіншіден, уа-кытша байланыстың өз қүрылымында, қалыптасады. Соңғы жыл-дары көптеген зерттеушілер, шартты тежелу әуелі мидыц кырты-састы құрылымдарында немесе олардыц белсеиді катысуымен пайда болып, үлкен ми сыңары қыртысына жоғары көтеріледі деп санайды.Шартты тежелудің шыгу жагдайы, көптеген деректерге сәйкес арнайы тежегіш құрылымдарға байланысты болады. Бұларға те-жегіш түйіндер, тежегіш интериейрондар жатады. Демек,олзрдын Пелсепді осерлсііісі арпаііы тежегіш шартты рефлексіи жа•саГІды. СөГІтіп, ми қыртысындағы тежелу міндетті түрде арнаны тежегіш жүйесіи қүрайтын мамандандырылгап тежегіш нейрон-дар арқылы жүзегс асырылады. Шартты тежелу және оның әрбір түрлері мидағы дәнекерші заттар (пейромедиаторлар) арқылы іске қосылады. Олар орга-І.ІІІзмнің сыртқы және ішкі ортасының өзгерістерінің тежегіш ма-ңызын есте ұзақ сақталуын қамтамасыз етеді. Соның ііпінде холи-сргиялық жүйелер шартты рефлекстің құрылуын және сақталуын, бағдарлы-зерттеу осерленістің жойылмауын, кешіктірілген және мезгілдік рефлекстердің қалыптасуын қадаралап отырады. Сонымен ііикі тежелу ми кыртысы деңгейінде орталық қозу ретінде пайда болып, рефлекстік жауапты жүзеге асыратын кыртысасты механизмдердің багынышты (субординациялык) те-желуін белгілейді. Әсіресе мінездің ұйымдастырылу және реттелу істерінде мидың маңдай алаңы маңызды роль атқарады. Ол қыр-тысасты бөліктері арқылы ми бағанының белсендіргіш жүйесіне тікелей немесе жанама түрде ыкпал жасайды. Сөйтіп, мұндагы тежелу қүбылыстары бейімдендіру мәніне қарай, мидың медиа-торлық жүйесін іріктеп еліктіру арқасында жүзеге асырылады.

5.1 және 2 сигналды жүйелер туралы ПАвлов ілімі. Адам мен жануарларға ортақ жалпы қасиет-қоршаған ортаның үбылыстары мен заттарының тікелей нақтылы сигналдарын қабылдау, анализ жэне синтез жасау қабілеттері. Бүл организмнің барлық анализаторларында қалыптасатын бірінші сигналдық жүйесі. Адамда тілге байланысты екінші сигналдық жүйе пайда болады. Бұл 11-ші сигналдық жүйе-естілген, жазылған, айтылған сөз арқылы тікелей сигналдардың қабылдау, анализ жэне синтез жасау. Басқаша айтқанда біздің рецепторларымызға эсер ететін тітіркендфгіштері болып екі топқа жіктелуі мүмкін. Сөз тітіркендіргіштердің ерекше маңызы бар. Олар тікелей сигналдарды алмастырып қана қоймастан, сондай-ақ оларды жинақтап қорыта алады. Заттар мен құбылыстардың кейбір қасиеттерін бөліп көрсетіп, олардың байланысын, өз ара тэуекелділігі мен олардың қалыптасу жэне өзгеру процестерін де анықтай алады. Сөз сыртқы ортадағы, сол сияқты біздің санамызда өтіп жатқан құбылыстарды өлшеусіз кен мөлшерде жинақтап, терең талдауға мүмкіндік береді. Сөз игналдарын талдау жэне жинақтау қоршаған ортаны шексіз бағдарлай білуге, ғылымның және оның іс жүзіндегі бейнесі-техникалық дамуына себепші болатын, тек адамға тэн жоғарғы дэрежеде ойлау негізін құрайды. Сонымен бұл жүйе адамның санасы мен парасаттық мінезінің іркесін қалайды.Бірінші-екінші сигналдық жүйелерді бір-бірінен анықтауға болмайды. Адамның барлық сезімі, түйсігі, үғымы, елестетуі басқа сезімдері сөз арқылы белгіленеді.Сөз түрақты шартты рефлекс жасайтын күшті нығайту тітіркендіргішіЕкінші сигналдық жүйе абстрактықойлау арқылы қоршаған ортаны дерексіз бейнелеуге, жануарларға қарағаңда, адамның таным жэне табиғат, қоғам құбылыстарын дұрыс түсінуіне, ортаға жақсы бейімделуіне мүмкіндігін арттырады.Адамның мінезі екі сигналдық жүйенің бірлескен іс-эрекет екендігі көрінеді.Екінші сигналдық жүйе, бірінші сигналдық жүйенің негізінде пайда болады. Адамның екінші сигналдық жүйесі біріншіден басым келеді, бірінші сигналдық жүйені тежейді, өзгертеді немесе күшейтеді. Мысалы: адамның көптеген тіршілік процестері сана арқылы көп өзгерістерге үшырайды.Адам өз еркімен, өзінің жарты рефлексін тоқтата алады. Ырықсыз сезім, эмоцияның көптеген көріністерін, қорғаныс, тағамдық, жыныстық рефлекстерін тия алады. Дегенмен бірінші сигналдық жүйе, белгілі бір деңгейде екінші сигнал жүйесінің іс-әрекетін белгілейді.Адам қоршаған ортадан хабарларды ми қыртысында ажыратып, талдап таниды, саналы қорытындыға келеді. Қабылданған ақпараттық дұрыстығын іс-әрекеті, тэжірибесі арқылы тексереді. Сондықтан практика, бақылау-сөзі мен түйсіктің дұрыстығын қамтамасыз етеді.Қоршаған ортаның эсерлерін эр түрлі анлизаторлар арқылы қабылдап, эрбір анализаторлардың көрсетуін басқаларымен салыстырудың маңызы ерекше зор.Түрліше информациялар байланыстырылады, олардың дүрыстығын адам өз эрекетімен тексереді. Ол келген хабарлар, орталық нерв жүйесіне бүрын келген хабарлармен салыстырылады, ал бұл құбылыстарды кеңістік, уақыттың жэне бейнелік тұрғындарды бағалауға мүмкіндік береді.Адамзаттың, қоғамның жетістігі, ғылыми жетістіктер, сезім мүшелері мен үлкен ми сыңарлары арқылы қабылданатын, талданатын мэліметтердің шындыққа сәйкестігін, дәлдігін, дұрыстығын дэлелдейді. Оның бұлтартпас дэлелі организмнің тіршілігі болып табылады.Адамда барлық шартты рефлекстер екі сигналдық жүйеніңқатысуымен, екінші сигналдық жүйенің жетекшілігімен атқарылатыныдэлелденген.Қүрамы шартты тітіркендіргіштерге шартты рефлекстер қалыптасқандабірінші жэне екінші сигналдық жүйелердің ара қатынасы күрделенетүсетіндігі байқалады. Бір мезгілде эсер ететін құраматітіркендіргіштерге шартты рефлекстер бір жағынан жалпылай, екінші жағынан маманданып қалыптасады. Адамдар өз істерінің негізгі шын себептерін немесе нэтижелерін ажыратпастан, басқа бір жалғас көре түсетін құбылыстарымен байланыстьірады.5. Адамдағы ішкі тежелу жануарлардағы сияқты 4-түрге бөлінеді: (өту, ажырату тежелуі, кешігу тежелуі, шартты тежегіш). Алайда адамның 11 сигналдық жүйеге байланысты ерекшелігі бар: 1. Өшу жэне шартты тежелу екі сатылы.Әуелі қозғыштық күшейтеді, кейін тежелу туады. 2. Ажырату тежелуі екі сигналдық жүйе көмегімен тез қалыптасады. Белгілі бір жастан кейін жетекші роль атқарады. 3. Кешігетін тежелу қиын қалыптасады.Адамның шартты рефлекстері жануарлардағы сияқты бөтентітіркендіргіштің эсерінен теріс индукция арқылы сыртқы тежелугеүшырайды. Адам есейген сайын сыртқы тежелу элсірейді, аз байқалады.Адамның күнделікті өмір ауыртпалығынан шарадан тыс тежелу өте жиікездеседі.,Бүл адамның шаршауына, жүмыс істеу қабілетіне эсер етеді. Жеке адамның мінез-қылығын түсіну үшін оны әлеуметтік бағалаушы топтардың қатынасы арқылы ұғыну керек. Басқаша айтқанда адамның қоғадық мэнін естен шығармау керек. Қоғамнан тыс адам өмір сүре алмайды.Екінші сигналдық жүйе элеуметтік себептерден қалыптасқан қоғамнан тыс дамымайды.Жануарлардың жоғарғы нерв жүйесіне келіп түсетін сигналдар қоршаған орта мен ішкі ортаның сигналдары-сол орталардың өзгерістері мен құбылыстары болып табылады. Бұл болмыстың тікелей сигналдау жүйесі-1 сигналдық жүйе. Ал адамға тэн жүйесі-екінші сигналдық жүйе. Екінші сигналдық жүйе сөз арқылы ішкі, сыртқы, ортадағы өзгерістер мен құбылыстар хабарланады.Адамға екі сигналдық жүйеге байланысты 2 сигнал эсер етеді. Тікелейжэне сөздік сигнал. Сөз кез келген тікелей тітіркендіргіштің эсерін ауыстыраалады. 2 сигналдық жүйе арқылы адам болмысты толығырақ, анығырақбейнелейді, одан дерексіздене алады, яғни абстракты ойлай алады. Осығанорай сигналдарды анализдеу мен синтездеу ерекше адамдық жоғары ойды құрайды.2 сигналдық жүйенің таңқаларлық ерекшелігі-шартты байланыстар жасалуының жылдамдығын-адам бір рет естісе немесе оқыса болғаны, оның миқыртысында жаңа байланыстар пайда болады. Олардың мықтылығы соншалық, кейде ешқандай бекітусіз көптеген жылдар бойы аяқталады.Саналы ойлау сөз сөйлеу арқылы мазмұны білдіреді. Тіл қызметі рефлекторлық сипатта. Бізге белгілі, жануарлардың жоғарғы нерв эректінің 1 сигналдық жүйесінің бірінші жэне негізгі заңы-үлкен жарты шарлар қыртысында жүретін процестердің рефлекторлық сипаты болып табылады. Бұл заңның күші екінші сигналдық жүйе үшін де жоғалмайды. Сөз сөйлегенде тілдің қозғалысының рефлекторлық сипаты болатындығы туралы пікірді кезінде И.М.Сеченов айтқан. Дыбыс сіңірлеріне, тілге, бүкіл сөйлеу аппаратына келетін эфференттік импульстер осы органдардың жұмысын қамтамасыз етеді. Сөйтіп, сөз сөйленеді. Ал бұл кезде туатын афференттік импульстер ағыны ми қыртысына түсіп, сөз сөйлеудің эрбір сатысына сигналдап отырады.Егер адамға белгілі бір қимыл актісін ойла десе, сол моментте осы қимыл актісіне қатысы бар еттердің қызметтік жағдайы өзгереді, соларға байланысты қанмен жабдықталуы жақсарады, кейде тіпті сол актінің эрең байқалатын элементтері де көрінеді. Кейде адам өзінше ойлағанның өзінде, екінші сөзбен айтқанда, іштей сөйлегенде жоғарыдағы сияқты қүбылыстар байқалады. Адамның ерні жыбырлап, тілі аздап қозғалады, кейде дыбыс шығарып сөйлеп те кетеді.Физиологиялық тұрғыдан ойлау актісінің өзі, тіпті сөз арқылы берілмесе де, күрделі тізбекті рефлекс болып табылады. Сондықтан үздіксіз, бірін-бірі тудырып отыратын афференттіі^ жэне эфференттік импульстер ойлаудың негізінде жататын физиологиялық процестің негізгі бір компоненті деп қаралу керек.Сөйлеу үш түрлі қызмет атқарады: коммуникативтік (өз ара қарым-қатынас), түсіндіруші, реттеуші.Сөздің өзі айтылуына қарай адамның көңіл-күйін түрлі бағытта өзгерте алатыны өмірден белгілі. Сөйлеудің үш формасы: аустикалық, оптикалық, кинестизиялық түрін ажыратады.Сөйлеуде іске асыруға үш анализатор қатысады: сөйлеу-қозғалыс, сөйлеу-есту, сөйлеу-көру анализаторлары. Адамда аса маңызды рольді мидың қыртысының маңдай бөлігі атқарады. Сөйлеу қозалыс анализаторлары тілден, ауыз қуысынан, көмейден, диафрагмадан шығатын сигналдарды қабылдайды да сөзді құрауға және айтуға қатысады. Екінші сигналдық жүйенің қызметтік бірлігі.Екі сигналдық жүйе эр уақытта қызметтік бірлікте адамның қалыптасуы екінші сигналдық жүйе Ісигналдық жүйе негізінде, қоғамдық-еңбек нэтижесінде пайда болуы жэне өмірлік қатынастың ең түрақты, негізгі реттеушісіне айналады.Шартты рефлекстерді аударуқосу-бір шартты тітіркендіргіштің әсеріненорганизмге эр түрлі бейімделіс іс-эрекетін тудыратын ми қыртысындағы өзгерістерді айтады. Бұл былай зерттеледі: бір тэжірибелік камерада қоңырау үнемі тамақ берумен, ал екінші камерада сол қоңырау оны электр тоғымен тітіркендірумен ұштастырылады. Нэтижесінде қоңырау екі түрлі сигналдық мэн алады: бірінші камерада тағамдық шартты тітіркендіргіш (жағымды), ал екінші камерада қорғаныс шартты тітіркендіргіш (жағымсыз).Шартты рефлекстің түзілуіндегі орңы, мезгілі т. б. жағдайлары іске қосылады, маңызды роль атқарады. Тэжірибе жағдайындағы эр алуан қосымша эсер ететін сигналға қалыптасатын организм іс-эрекетінің ақуалдық шартты рефлекстер деп аталады (Купалов.П.С.).

6.ЖДЖҚ типтері.

Жоғарғы нерв қызметінің типтік ерекшелікгері.Адамдар ерте уақыттардан-ақ бір-бірінің мінез құлығындағы ерекшеліктерін байқаған. Ерте грек дэуірінен бастап, бүгінгі күнге дейін сақтаған темпераменттің (жігердің) төрт түрі белгілі: холериктік (холе-өт-желчь), сангвиниктің (санги-вис-тірі қан-живая кровь), флегматтық (флегма-шырыш-слизъ) жэне меланхолик (меланхрле-қара ет-черная желчь). Бүл келтірілген темперамент түрлері көне грек медикатерінің байқампаздықтарының нэтижесі.Темперамент аттары ойлық көзқарас бойынша адамның сүйықтарының сапасына байланысты дегн түсініктен туындаған. Ол сұйықтар: өт, шырыш,қан. Бұігқағида гректерден де ерте біздің эрамызға дейінгі 1000 жыл бүрын қалыптасқан. Индияның қасиетті (киелі-святой) кітабынан алынған.Сонымен қозғыштығы жоғарғы адамдады көне грек дэрігерлері холериктер, ал өмір өзгерістеріне жіті жауап беретін, эрекеттерінде тепе-теңділік сақталатындарда-сангвинниктер деп атаған. Ал, түрақтылық сақтайтын болмысқа көзқарасын қиын өзгертетін адамдарды-флегматиктерге, қорқақ шешімді іс жасау^І қиын адамдрды-меланхоликтерге жатқызады.Көне грек дэрігелерінің температенттерге берген аттары біздің уақыымызға дейін сақталып отыр, олардың өмірде бар екеніне мамандар ғана бүл ампириктік түсінікерді ғылыми мазмүнмен толығуға мүмкіндік туады.Павовтың жоғарғы нерв қызметінің типтік ерекшеліктері туралы ілімнің дамуы үзақ уақытқа созылады: 1910 жылдан 1935 жылға дейін созылады.Гиппократ бойынша адам темперменттері.Сангвинник (ширақ)-мінезі жайдары, іскер, қызу қанды, пысық, көпшіл, елгезек, көңілшек адам. Өз мақсатына жетуге жігерлілік, қажырлылық көрсетеді, нысапты, өзін-өзі(ұстай біледі. Тіршілік дағдысының өзгерісіне төзімді. Сыртқы эсерлерге тез бейімделеді, сэтсіздікті, көңілсіз жағдайларды оңай жеңеді.Флегматик (салмақты, инертті)-сабЬІрлы, байсалд, енжар, сылбыр мінезді, самарқау, салмақты, шабан қимылда келеді. Өз мақсатына жетуде табандылық көрсетеді, істері жайбарақат болады. Флегматик басқакісілермен қиын араласады, күнделікті тағдырдың өзерісне қиындау бейімделеді. Оларға тэн белгілі кері татпалық, қыңырлық байқалады. Әдетте қатаң, дэстүрлі түсініктері бар, олардың сезімдері жэне көңіл-күйі түрақты келеді.Холерик (ұстамсыз)-албырт, қазба, ашушаң, кейігіш, еліктегіш адам. Мінезі қызба, өте белсенді, қймылдар қайратты, көңіл күйі көтеріңкі. Холерик тіршіліктің жайлы жағдайларында тынымсыз жұмыс істей алады. Тіпті шамалы бөтен тітркендіргіштер оларда жиі ашу, ыза тудырады. Кейде едэуір аяқталып қалған ісі зая кетеді, ақырында ол оған екінеді.Меланхолик (элсіз)-жүмсақ мінезді, екпешіл, дегберсіз, дэрменсіз, мүнды, жасаншақ, жауапкершіліктен сескенгіш, дегенін орындата алмайтын, шамасыз қасиеті бар. Өмір өзгерістеріне қиын бейімделеді. Күйік-қасіретке бейім, сөздік жэне сезімдік белсенділігі төмен, тұйық мінезді келеді.Сонымен, темперамент-тесми мінездің динамикалық сипаттамасы. Алайда, кейінгі (дүние тануын, көзқарасын, тілегін, сенімін), ол ажыратпайды. Темперамент адамның элеметтік мэңгілігін белгілемейді, өйткені оның мінез-қүлығын санасын басқарып отырады.Психологтардың ацтуы бойынша барлық кісілерді экстроверт, интроверт жэне невротиктерге жатқызуға болады (К.Юнг, Г.Айзинк). Экстроверт-ер алуан сыртқы эсерлерге ашық. Интроверт-тұйық мінезді. Невротиктер-көптеген тіршілік жағдайларында эр түрлі жалығу күйі пайда болады.Ж.аймауытов «Психология жэне өнер таңдау», «Психология» атты еңбектерінде Гейманс ұсынған жан сипаттарына талдау жасады. Мінезді: күйгелек, аяныш, жалды, ыстық қанды, салқын қанды, қызбалы, қүмартпалы, ұйтқымалы, сары уайымшыл деп жіктеледі.И.Павловтың лабораториясында жоғарғы нерв қызметінің типтік ерекшеліктерін анықтау үшін нерв процеетерінің (қозу мен тежелу) мынадай қасиеттерін зерттеу жүргізіледі. 1. Қозу мен тежелу процестерінің күші; 2. Нерв процестерінің ширақтығы, қозғалтқыштығы, қозу мен тежелудің бірін-бірі ауыстыру жылдамдығы; 3. Қозу мен тежелудің теңдестігі, яғни қозу мен тежелудің ара қатынасы. Кейін нерв процестерінің төртінші қасиеті динамикалық қасиеті табылды. Бүл жағында жэне тежегіш уақытша байланыстардың қалыптасу жылдамдығын көрсетеді.Павловтың зерттеулері жэне клиникалық байқаулары бойынша, адамдарға тэн: көркемпаз, ойшыл жэне аралық типтері болады.Көркемпаз типті адамда, бірінші сигналдық жүйенің екінші сигналдық жүйеге қарағанда басымдылығы, үстемділігі байқалады. Мүндай адамдар ойлау процесіне ақиқат болмыстық сезімділік бейнелерін кеңірек пайдаланады. И.Павлов бойынша, олар болмысты бөлшектегіштен түтас қабылдайды.Ойшыл типті адамда екінші сигналдық жүйе бірінші сигналдық жүйеден басым, көрнекті-талдау-синтез әрекеткетке негізделген болмыстан тыс дэрексіз ойлау қабілеті басым.Аралық тип-болмыстық екі сигналдық жүйесінің эрекеттік теңдеуімен сипатталады.Адамның жоғарғы нерв қызметінің типтік қасиеттері генотиппен фенотипке байланысты болады.Генотип жоғарғы нерв іс-эрекетінің туа біткен қасиеттерін, ал фенотип тумыстан жэне тіршілік жағдайларының ықпаланан пайда болған белгілі қасиеттердің өз ара эрекетінен құралады.Көру, есту, сипап сезу анализаторлары үшін, қысқа мерзімінің сезімді-бейнелік зерденің даралам ерекшеліктерінің көбінесе тектік тэуелділігі басым. Ал, қисынды-мағыналық зерде сыртқы ортаның тітіркендіргіштері ықпалына көбірек байланысты.Әр бір адамда мүмкіндігі шексіз ақыл-ой қабілетінің негізгі салынған, оның көпшілігін адам пайдаланбайды жэне эр бір адамның бір қасиеті басқаға қарағанда басым келеді.Адамның дарвиндығына шешуші Маңызды рольді элеуметтік жағдай атқарады.

7.Динамикалық стреотип. Динамикалық стереотип (таптаурын) - белгілі итіркендіргіштер бірқалыпты ұзақ уақыт қайталай берсе, ми қабығында қозу мен тежелү жүйке процестерінің тұрақты бір ізre салынған жүйелері пайда болады. Соның нәтижесінде шартты рефлекстің бекіген жүйесін қайта жаңғыртып отыру көп күш жұмсауды қажет етпейді. Мәселен, егер итке күрделі тітіркендіргіштердің жиынтығына бірнеше рефлекстер туғызылса (қоңырау, метроном т.б.) және олар белгілі тәртіп бойынша жеткілікті түрде қайталанса, кейін осы тітіркендіргіштердің біреуімен ғана әсер етсе болды, ит бұрынғы жауап реакциясының бүкіл жүйесін өзгертпей түгелімен қайта жаңғыртып шығады. Осы секілді үнемі қайталанып отыратын тітіркендіргіштерде организмнің бейімделуін, яғни ми қабығындағы қозу мен тежелу жүйесінің жасалуын И.П.Павлов динамикалық стереотип деп атаған. Адам мінезінің, сезімдері мен әдет-дағдыларының физиологиялық негізінде осы құбылыс жатады. Динамикалық стереотип шартты және шартсыз рефлекстер жүйесінің түрлі жағдайларда тепе-теңдігін сақтап, адамның дағдылары мен әдеттерін қалыптастыруының физиологиялық негізі. Динамикалық стереотип жоғарғы жүйке қызметіндегі қозғалмалы әрі бейімделген физиологиялық құбылыс немесе шартты рефлекторлық байланыстардың жасалуы және оның тұтастық жүйесінің құрылуы. Динамикалық стереотип адам өмірінде ұзақ уақыт бірыңғай түрлі мамандықта қызмет етуіне байланысты қалыптасады. Ол адамның өміріндегі кейбір жақсы, жаман әдет-мінезінің қалыптасуына да, жұмыста мамандануына да септігін тигізеді. Динамикалық стереотип— көп шартты рефлекстердің тізбегі

8.Эмоция. Адам мен жануарлар психикасының ерекше көріністерінің бірі— эмоция (лат. етаүеге— күйзелу, қобалжу). Ол мінезді бағыттау және жүзеге асыру амалдарын жасайтын мотивацияньщ құрамын-да маңызды орын алады. Эмоцияньщ бірнеше түрі бар. Биологиялық эмоция — әртүрлі гіршілік (ашығу, шөлдеу т. б.) мұқтаждықтарын қанағаттандыру немесе қанағаттандырмау әрекеттерімен байланысты болады. Д'о- ғары эмоция — әр алуан рухани (әлеуметтік, танымдық, әсемдік) әрекеттерінен туады. Қідірген э.моция— жеке адамның кейбір се-бептерімен, эмоциялық көріністерін тежеуі нәтижесінде байкала-ды. Жағымсыз эмоция — қандай болса да бір мұқтаждық қана-ғаттандырылмаған жағдайда ұнамсыз күйзеліс түрінде кездеседі. Жағымды эмоция — мұқтаждық канағаттандырылған кезде бола-тын сүйкімді әсерленушілік.Эмоция құбылыстары аффект (долданыс), нагыз эмоиия және сезім түрінде кездеседі. Аффект — айқын қимылдар ағза көрініс-терімен қоса жүретін күшті және біршама қыска мерзімді эмоция-лық күйзеліс күйі. Ол жүріп жатқан тіршілік немесе әлеуметтік жағдайда кездеседі. Нағыз эмоция ұзақ уақыт және. әлсіз түрде білінеді. Ол бастан кешкен немесе болашақты елестету аркылы туады. Эмоцияның үшінші түрі — заттық сезімдер. Олар кейбір белгілі немесе дәйексіз нәрселерді (мәселен, махаббат), отанды сүю, өшпенділік т. б. елестету немесе ойлау арқылы пайда бола-ды. Заттық сезімдер тиянақты эмоциялык, қатынасты көрсетеді. Эмоциялық көтеріңкілік сәтте адамды шабыт, нұрлану, жаңалық ашу, шығармашылық қуанышы билейді. Яғни, сезініс күйі — адамның рухани және дене күшінің ең жоғары көтеріңкі сатысы. Организмнің эмоциялық күйі эмоциялық күйзеліс және эмоциялық көрініс іспетті әсерленістерден тұрады. Эмсшиялық күйзе-ліс деп организмнің өзін және қоршаған әлемді бейнелейтін субъ-ективтік сезінісін айтады. Организмнің дене сезу және ағза жүйе-лерінде байқалатын өзгерістерді эмоциялық көрініс деп атайды.Эмоциялык. күйзелістің тіршіліктегі негізгі мәні адам мен жа-нуарларға өзінің ішкі жағдайын, пайда болған мұқтаждығын, тез бағалауға, оны толык. қанағаттандыруға мүмкіндік жасайды. Сөйтіп, ол организмдегі бейнелеуші ізденуші,нығайтушы,реттеуші,байланыстырушыәрекеттерді ұйымдастырады. Эмоциянық бейнелеуші эрекеті оқиғаларға жалпы бара береді. Организм өзінің бүкіл іс әрекетін бірлестіру аркасында, оган осер етуші тітіркендіргіштің жағымды немесе жағымсыз жақтарын тез анықтайды. Адамның сезініс қабілеті дара күйзеліспен қатар, өзара қоса әсерленушілік арқылы қалыптасады.

Эмоцияның ізденуші түрі мақсат пен ниетке байланысты білі-неді. Ол жетекші және жағдайлық болып екіге бөлінеді. Жетекші эмоииялық күйзеліс — мұқтаждықты қанағаттандыратын мінез-дік мақсатқа бағытталады. Жағдайлық эмоциялық күйзеліс мі-нездің кейбір кезеңдерін бағалаудан туады. Ол нәтижеге қарай мақсатқа жету үшін мінезді не жалғастырады не өзгертеді. Эмоция нығайтушы эрекеті арқылы тәлім және зерде процес-теріне қатысады. Эмоциялық әсерленістер тудыратыи мақызды уақиралар тез және ұзақ уақытқа зердеде сақталады. Мүны әр-бір шартты рефлекс қалыптасар кезде байқауға болады. Оның ӘЛРЗШҚЫ жалпылама сатысын — эмоциялық сатысы дейді. Дәл осы кезде организмнің вегетативтік саласы ерекше жұмылдыры-лады. Өйткені белгісіз жайларда үстемді әсерлену тиімді келеді. Эмоцияның реттеуші немесе аударақосушы әрекеті үстемді мұқтаждықты анықтайтын себептердің бәсекесінде айқын көріне-ді. Ол үрей мен міндет, үрей мен ұяттың сезімдер таласында бай-калады.Мүның ақыры ниеттің күшіне адамның тілегіне және ер-кіне байланысты болады. Эмоцияньщ байланыстырушы эрекеті ымдау, қол сермеу, дене қимылы, кейпі, мәнерлі күрсіну, дауыс ырғағын өзгерту арқылы серіктеріне сезініс түрін білдіреді. Мұның айғағын эмоциялық күйлердің арасындағы қарама-қарсылықтан байқауға болады. Мәселен, қуаныш пен қайғы, ашу мен үрей, ынта мен жеркену, үят пен жек көру,. сүйсіну мен күйіну сезімдері белгілі сипаттармеи айқындалады.Эмоцияның пайда болу механизімін теориялар арқылы ұғыну-ға болады. ЭмоІІияның алғашқы теориясы Ч. Дарвин ұсынған биологиялық қағида болатын. Ол жануарлардың эмоциялық көр-некті қимылдарын салыстырып, белгілі бір биологиялық сигнал-дық мәні барлығын анықтады. Мұндай көрнекі қимылдар (ашу, үрей, қуаныш т. с. с.) және ымдау әсерленістері эмоциялық туа біткен көріністерге жатады.

9.Ұйқының физ.механизмдері, фазалары ¥йқы. Адамдар мен жануарлар тіршілігінде үйқы өте маңызды орын алады. Олардың ұйқысы мен сергектігі тэулікте оқтын-оқтын алмасып, қайталанып отырады. Мүндай үйқы біркезді (монофазалық) деп аталады. Ал кейбір жануарларда үйқы мен сергектіктің мұндай алмасуы бірнеше рет қайталанады. Оны көпкезді (полифазалы) үйқы дейді. Сонымен бірге маусымдык үйқы болады. Мұнда кейбір жануарлар (аю, жарқанат, тышқан) организміне жағымсыз жағдайлар эсер еткенде белгілі ұйқылық жағдайға көшеді.Организмнің ұйқы кезінде көптеген әрекеттері өзінің қарқынын өзгертеді. Мэселен, тынысалу, жүректің соғу жиілігі азаяды, артерия қысымы төмендейді, зат алмасуы мен жүйкенің қозғыштық қарқыны бэсеңдейді. Алайда, ұйқы кезінде кейбір үрдістердің белсенділігі күшейеді, гипоталамус пен ми бағанында канайналымы артады. Соның нэтижесінде мидың температурасы көтеріліп, оттегін қабылдау үлғаяды, кейбір ферменттердің белсенділігі күшейеді. Жыныстық жетілу кезеңінде жыныс безінің белсенділігін реттейтін гипофиз гормондарының түзілуі үдей түседі.¥йқыға мұқтаждық адамның жасына жэне жеке ерекшеліктеріне байланысты. Жас үлғайған сайын тэуліктік үйқының мерзімі қысқарады. Жаңа туған перзент - 21; 6 айлық жэне 1 жастағы бөбектер шамамен -14; 2-4 жастағы сәбилер -16; 4-8 жастағы бүлдіршіндер -13-12; 8-12 жастағы естиярлар -10-11; 12-16 жастағы жеткіншектер -8-9; ал ересек адамдар тэулігіне шамамен 7-8 сағат ұйықтайды.¥йқының бірнеше түрі бар: қалыпты, гипноздық, наркотиктік, дерттік жэне шартты рефлекстік.¥йқыға мүқтаждықтықтың даралама ерекшеліктерінің себептері әлі толық ашылған жоқ. Тіпті дені сау адамдардың үйқысының мерзімі эртүрлі келеді, тэулігіне 1-2 сағаттан 12 сағатқа дейін созылады. Ғылыми зерттеулерде толық үйқысыз адамдар да байқалады.Қалыпты жағдайда дені сау адамдарды 3-5 тэулік ұйықтатпаса (деп-ривация) жеңе алмайтын ұйқышылдық туады. Психикалык әсерленіс нашарлап, парасатты іс-эрекет төмендейді. Ал өзіндік сезіну өте ауыр, жағымсыз болады.¥йқы мен сергектіктің жаратылысы туралы бірнеше үғымдар бар.1. Қанайналымдыц кагида бойынша, үйқы мен сергектік ми та-мырларындағы қанайналымына байланысты деп танылды,І.Гистологияяыц кагида үйқы басуды нейрондардың өзгеруінен организм сыртқы ортадан серпіністер қабылдай алмаудың салдары деп түсіндіреді.З.Химиялык цагида - үйқы организмнің қажуы нәтижесінде қан мен тілдерде ыдырау өнімдерінің көбеюінен болады деп санайды. Олардың белгілі бір мөлшерге дейін жинақталуы үйқы туғызады. 4.Гуморалдыц цагид үйқы кезінде қанда және жүлынсұйықтығында "дельта-пептид заты" пайда болатынын анықтады.Сонымен қатар, эдейі үйықтатпаған жануарлардыңмиында "үйқы түрткісі" түзілетіндігі байқалды. Оларды басқажануарларға еккен кезде үйқы сы үзартылады.5. Шартты рефлекстерді толып жаткан зерттеулер нэтижесіндеүйқыға кету жэне ояну кезеңдерін бақьілаудан, үйкыныңмицыртыстыц цагидасы жасалды. Әсіресе, элсізтітіркендірулер, үзақ уақыт нығайтылмайтын бір сарындысигналдар, үйыктату эсерін туғызатындығы дәлелденді. И.П. Павловтың тәжірибелері ұйқының қорғаныстық тежелу екендігін пайымдауға мүмкіндік берді. Қорганыстыц тежелу - үлкен ми сыңары қыртысының оқшауланған аймақтарын күшті немесе үзақ тітіркендірудің салдары. Сонымен катар, ішкі тежелу мен ұйқы, өзінің физикалык жэне химиялық жаратылысы бойынша, біртекті күбылыстар деп тұжырымдайды. Олардың айырмашылығы., ішкі тежелу - жеке зоналарға бөлінген шала үйқы, ал нағыз үйқы - ми қыртысының едәуір аймақтарына жайылған тежелу. Тәжірибелер арқылы үйқының тежелуге ауысатындығы, ал ішкі тежелудің (эсіресе кешігетін түрі) жануарларды үйықтататындығы анықталды.¥йқы мен ішкі тежелудің жайылу және шоғырлану жылдамдықтар ы да өзара үқсас. Әдетте, адамда ішкі тежелудің жайылуымен шоғырлануы сияқты үйқыга кету мен ояну бірнеше минутқа созылады. Үйқы ішкі тежелу сияқты, оны туғызатын жағдайлар жиі-жиі қайталанса күннен-күнге тезрек пайда болады.

Дата добавления: 2015-11-04