|
Читайте также: |
Мақсаты: 40-50 жылдардағы қазақ поэзиясының идеялық-тақырыптық ерекшелігін талдау. Жамбыл Жабаевтың ақындық өнеріндегі ерекшелік пен Байзақовтың импровизаторлық өнерін жан жақты талдау.
Сұрақтар:
Дәріс мәтіні (тезис)
Қырқыншы-елуінші жылдардағы қазақ поэзиясы қайшылықты, алуан құбылыстарға толы. Тарихи-әлеуметтік тұрғыдан зер салғанда, өзінің идеялық тұрғысы мен бағытын, әлемдік аренадағы өз салмағын біршама айқындап үлгерген тосын сипатты, жаңа да жас мемлекеттің рухани және экономикалық өміріне оның күретамыры іспетті идеялық болмыс-бітімі ғана емес, Сталиннің де жеке тұлға ретінде айрықша ықпал жасағаны сөзсіз. Соғыс жылдарындағы поэзияда азаматтық әуен айқын естілді. Сонымен бірге саяси лирика, публицистикалық бояулар да молынан ұшырасты. Мерзімді басылымдарда жауынгерлердің ерлігін, отты жылдардың ерекшелігін, елдегі еңбеккерлердің үміт-арманын бейнелеген жырлар жиі-жиі жарияланды.
Алайда бұл тұстағы поэзияда тақырыптық біржақтылық орын алғанын айту керек. Көркем әдебиет пен өнер қайраткерлері коммунистік партияның идеологиясын біржақты бағытқа айналдырып, “кезең шындығын, жалпы бүгінгі өмірді тек қана ұнамды қырынан көрсету керек” деген, сталиншілдер қойған талапқа қарай шарасыз икемделді. Әрине, бұл арада мыңдаған, миллиондаған адамдардың сол тұста Сталиннің абырой-беделіне кәміл сенгенін де ескеру керек. Дегенмен, майдандағы, тылдағы барлық шындық түгелдей айтылмады, ашып айтуға мүмкіндік берілмеді. Соның салдарынан тақырыптық біржақтылық орын алды.
Әйтсе де кілең ерлік, отаншылдық сезімі мен сол сезімнен, сол сенімнен туған толғаныстар жалпы халықтық отаншылдықты, жалпы халықтық ерлікті туғызды. Поэзиямызда екі саладағы қалам қайраткерлері тізе қоса, жұмыла жыр төкті. Біріншісі - Жамбыл, Нұрпейіс бастаған халық ақындары. Бұл қатарда Иса Байзақов, Шашубай, Нұрхан Ахметбеков, Қуат Терібаев, Әбдіғали Сариев, Саяділ Керімбеков, Қалқа Жапсарбаев, Орынбай Тайманов, Қайып Айнабеков, Үмбетәлі Кәрібаев, Омар Шипин, Жақсыбай Жантөбетов, Доскей Әлімбаев, Төлеу Көбдіков, Нартай Бекежанов, Кенен Әзірбаев, т.б. бар. Бұлардың жыр-толғауларында фольклорлық дәстүр, эпостық бейнелеу мүмкіндіктері - образдар, толғану мен толғау мәнері, кейіпкер табиғатын ашу, ажарлау тәсілдері кеңінен пайдаланылды. Жамбылдың аталған өлеңіне қоса “Қамал бұзған қаһарман”, “Аттан, батыр ұрпағым”, т.б. қыруар жырларында ашынған елдің айбарлы ерлігі, қаһармандық қуаты жырланса, Нұрпейіс Байғанин “Жанышта, жауды жанышта”, “Өренім, ұлым, құлақ сал”, “Майданға, батыр ұлдарым” тәрізді өлеңдерінде ерлік рухын өршіте түсуге, жігерлене жауға қарсы айқасуға шақырды.
Екінші сала - жазба поэзия өкілдері. Атап айтқанда, Абай шығармалары (1943, 1944, 1945), Қ.Әбдіқадыровтың “Батыр” (1940), “Серт” 1945), Д.Әбілевтің “Жүректен” (1945), “Майданбек” (1943), М.Бектембекованың өлеңдері (1940), Қ.Бекхожиннің “Шеру” (1944), Д.Еркімбековтің “Айдай” (1945), І.Есенберлиннің “Айша” (1945), “Сұлтан” (1945), Т.Жароковтың “Зоя туралы жыр” (1944), “Нарын” (1940), “Сталин сұңқарлары”, А.Жұмағалиевтың “Таңдамалы өлеңдері” (1945), З.Қалауованың “Шолпан” (1941), С.Мұқановтың “Алыптар туралы аңыз” (1942), “Біз жеңеміз” (1942), Т.Мұқановтың “Жауынгер жыры” (1943), Ғ.Ормановтың “Емен” (1945), “Халық қаһарманы” (1941), ұжымдық “Өлеңдер жинағы” (1945), ұжымдық “Поэмалар” (1940), Ж.Саинның “Жорық жылдары” (1944), “Күләнда” (1945), Қ.Сатыбалдиннің “Әлия” (1945), Ә.Сәрсенбаевтың “Ант” (1940), ұжымдық “Сталинградты жауға бермеңдер” және “Тарту” (1940), Ә.Тәжібаевтың “Перне” (1942), А.Тоқмағамбетовтің “Ажалды жеңген алыптар” (1944), “Маршалдар шықты майданға” (1941), “Мұнай бер” (1943), Қ.Шаңғытбаевтың “Ар” (1945), т.б. өлең, поэмалар жинағы кітап болып шықты. Бұларда қаһарлы жылдардың шындығы түрлі тұрғыдан кестеленді. Фашист басқыншыларын тас-талқан етіп күйретуге шақырған, қан майданда қаймықпай айқасуға үндеген, “қанға қан, жанға жан” деген ата-бабамыздан қалған ұранды ту етіп ұстап, зұлым жаудан кек алуға бастаған өлеңдермен қоса жаудың сиқын, зұлымдығы мен қанішерлігін ашына, ашумен әшкерелеген туындылар да молынан жарық көрді.
Ақындарымыздың идеялық-өмірлік нысанасы ортақтығы себепті тақырыптық ұқсастық басым болды. Мәселен, А.Тоқмағамбетовтің “Ажалды жеңген алыптар” (1943) атты жинағындағы өлең атарына назар аударайық. “Жеңіс бұйрығы”, “Күйреген план, қайырылған қанат”, “Сермей, соқ”, “Аға, іні, туысқан”, “Халықтың сәлемі”, “Шабуылға”, “Кавказға”, “Жауынгер қазақ жастарының маршы”, “Достық”, “Қуаныш”, “Ата мен бала”, “Қош, бауырым Панфилов”, “Халық қаһарманы”, “Ғабдулхай” (атақты барлаушы Ғ.Сексеновке арналған – Б.Ы.), “Хабибулла”, “Күйші Ғалым” (домбырашы, әнші, әрі атақты мерген –Б.Ы.), “Мерген қыз” (Атақты мерген, 309 немісті өлтірген Людмила Павличенкоға арнап), “Ажалды жеңген алыптар” (Советтер Одағының Батыры Васильев пен Шемякин жолдастарға) секілді айдарынан-ақ кімге, неге арналғанын аңғару оңай.
Әсіресе ұлы Жамбылдың даусы асқақ та айбынды естілді. Оның мерзімді басылымда күн құрғатпай жарық көрген, бүкіл еліміздің радиоларынан күн сайын дерлік саңқылдап, асқақ шабытпен оқылған, туған елге деген махаббатқа, құрметке толы, жалынды жырлары жеке кітап болып шығып жатты. “Жамбыл. Шығармалары” (1940), “Болат тонды батырлар” (1941), “Майдан жыры” (1942), “Отан әмірі” (1941), “Майдан жыры” (1942), “Алынбас қамал” (1943), “Қамал бұзған қаһарман” (1945), “Шығармалары” (1946) жеке кітап болып ұсынылды. 95 жастағы қарт жыраудың тарихи-саяси жағдайды жете байыптауға мүмкіндігі болмағандықтан республика үкіметі тарапынан, әртүрлі ресми және шығармашылық ұйымдар тарапынан оның әдеби хатшыларына (Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, Т.Жароков, Қ.Әбдіқадыров) ықпал жасалып, қарт ақынның сол тұстағы кеңес мемлекеті басшыларын, Сталинді мадақтау да тапсырылғаны, олардың кеңес елін бақытты болашаққа бастайтын тұлғалар ретінде түсіндіруге айрықша күш салынды.
Бүгінде Жамбыл шығармаларын оның идеялық нысанасына емес, көркемдік кестесіне байланысты бағалағанда ғана, ақынның, сол арқылы сол кезеңдегі жалпы халық поэзиясының, ауыз әдебиетінің көркемдік айрықшалықтарын тереңірек түсінуге болады. Бірінен бірі асып түсетін небір айшықты теңеулер, образдар, тұтқиылдан тап басатын эпиттер, айтыс ақындарында жиі кездесетін тәсіл градацияны шебер пайдалану, сол қызумен, сол шеберлігімен жазба әдебиетке, оның ішінде поэзияға ықпал жасау, заман, кезең шындығын образ-категориялар арқылы да айшықтау, сол арқылы халқымыздың ұлттық рухының басылмай, заман ауыртпалығының астында тапталып жаншылмай, қайта іштей буырқанып, булыға қайраттанып, қор жинай беруіне, ұлттық көркемдік ойдың салалана, тармақтала беруіне, көркемдік танымның көкжиегі кеңи түсуіне, халықтың эстетикалық талғамын өз тұрғысынан кемелдендіруіне, рухани ширығып жігерленіп өсуіне зор ықпал жасағанының нақты мысалдары.
Бұл орайда бір-екі мысал келтірумен шектелейік. Ұлы жыраудың ұлы Алғадай майданда мерт болғанда, көз жасын төгіп, жылап айтқан жыры бүкіл қазақ даласының, қазақ халқының көз жасы, ауыр қайғысы болып, байтақ сахараға кең тарады:
Алатауды айналсам,
Алғадайды табам ба?
Сарыарқаны сандалсам,
Саңлағымды табам ба?
Өлім деген у екен,
Мендей кәріп адамға.
Күнде үйімде күңіренем,
Көзіме жас алам да.[xiii]
Көкірегін кернеген зар, ауыр қайғы осылайша фольклордағы жоқтау сарынын еске салып, фольклордың ұлттық рухтың алтын қоры ретіндегі қызметін көрсете отырып, халықтың көкірегінде басқыншы жауға деген ыза-кегін оятты, ашу отын тұтандырды. Сол себепті Жамбылдың:
Асқар таудай еліме,
Байтақ жатқан жеріме,
Шапты фашист дегенде,
Ашуменен аралас
Жыр да келді көмейге,
Қаһар қаулап денемде,[xiv] -
деген тегеурінді толғанысы қиындықтан шираған, ашумен кектен шиыршық атқан жалпақ елдің жүрекжарды сөзі болатын. Бұл ретте, әрине, кеңес идеологиясының күллі мемлекеттік көлемде ғажап серпінмен үздіксіз, қисапсыз жұмыс істегенін, соның арқасында “Отаным – Совет Одағы” деген ұғымның қалыптаса бастауына, Ленин идеяларын кезең талабына үйлестіре пайдалануы да көп көмегін тигізгенін ескеру керек. Мерзімді баспасөз беттеріне, жинақтарға ақындардың осы рухта дабылдатып өрлейтін, майдангерлер ерлігін оятуға себі тиетін шығармалар бірінші кезекте іріктеліп алынды. Бұл кездегі поэзиядағы тақырыптық бірыңғай-лықтың орын алуына осындай талап қоюшылықтың әсері тиді.
Мәселен, Жамбылдың “Майдан жыры” (1942) атты кітабына енген жырлар: “Ленин қаласындағы өрендерім” (кейін ақын қайта толғаған соң “Ленинградтық өрендерім” болып өзгерді), “Москваға”, “Қаһарлы Москва қамалы”, “Совет гвардеецтеріне”, т.б. болып келеді. Немесе Нұрпейістің “Таңдамалы” шығармаларында” (1945) “Зор майданға шапшаң бар”, “Сталиндік сұңқарлар”, т.т. тәрізді туындылар бар. Бұл сипат сол кездегі халық ақындарына да, жазба поэзия өкілдеріне де тән
Жамбылдың ақындық өнерінің қазақ халқының қоғамдық-рухани өмірінің шындығымен тығыз байланыстылығы. Ақынның алғашқы кездегі өлең-жырлары. Алғашқы ақындық айтыс, сөз қағысулары (“Кәмшат қызға”, “Жаныс ақынға”, Бөлек қызбен, Айкүміспен қағысулары, т.б.), қоғамдық, әлеуметтік өмір шындықтары туралы шығармалары (“Кедей күйі”, “Жылқышы”, “Қуғын”, “Мәнке туралы”, “Зілді бұйрық”, т.б.)
Жамбылдың Құлмамбетпен, Сарыбаспен, Досмағамбетпен, Шашубаймен айтыстары. Жамбылдың айтыстағы өнері. Ақын шығармаларының көркемдік кестесі. “Замана ағымы” поэмасы, оның тақырыбы мен идеясы.
Ұлы Отан соғысымен байланысты туған шығармалары (“Отан әмірі”, “Қамал бұзған қаhарман”, “Ата жаумен айқастық”, “Өлім мен өмір белдесті”, т.б.
Ақынның “Москваға”, “Ленинградтық өрендерім”, “Алынбас қамал” атты өлеңдерінің мазмұны мен мәні.
“Өтеген батыр” поэмасының тақырыбы мен идеясы. Ақынның халық аузындағы аңызға байланысты мотивтерді алып, оларға қоғамдық мән бере жырлауы. Дастанның көркемдігі, ондағы мифтік элементтер.
“Сұраншы батыр” поэмасының тарихи негізі. Поэмадағы ерлік, ел қорғау мәселесі, теңдікті аңсау. Сұраншының ерлігін жастарға үлгі тұту. Поэманың образдық жүйесі. Байзақов - импровизатор ақын. Ақынның алғашқы шығармалары. Поэмалары. “Құралай сұлу” (1825), “Қойшының ертегісі” (1925). Бұл екі поэмаға тән ортақ белгілер мен дара ерекшеліктер. Халық өмірі мен жастардың әлеуметтік теңсіздік, оған қарсы күрес шындығының суреттелу жолдары.“Алтай аясында” (1933-34) поэмасы. Шығармадағы оқиғаның желісі. Ақынның образ жасау шеберлігі. Балағаз, Жоламан, қаутін, қырмызы, құсан, Кәпік, Көбік. “Он бір күн, он бір түн” (1938), “Кавказ” (1939) поэмалары. “Ақбөпе” (1940) поэмасы: тақырыбы, сюжеті. Әмірхан, Тәуке, Ақбөпе образдарының даму, өсу жолы. Ақбөпе образының ақын творчествосындағы үлкен жетістік екендігі. Ақын поэмаларының тіл байлығы. Поэмаларының жанрлық ерекшеліктері, олардың поэтикалық жүйесінде фольклор мотивтерінің қызметі.
Әдебиеттер:
1. Бегалин С. Жамбыл. – Алматы: Жалын, 1996.
2. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Оқу құралы. – Алматы: Білім, 1998.
3. Бисенғали З.Қ. Казахская проза начала ХХ века. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2000.
4. Дәдебаев Ж.Д. Қазіргі қазақ әдебиеті. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.
Қырқыншы – алпысыншы жылдардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Ғылым, 1998
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 235 | Нарушение авторских прав