«Хистæрæн кæстæр йæ фындз амæрзы æмæ йæ зондæй афæрсы.»
Ирон æмбисонд
1. Хистæр фæнды сылгоймаг уæд, фæнды — нæлгоймæг, кæцыфæнды адæмыхаттæй уæд — адæмы ’хсæн ын уæлдай стырдæр кад ис. Ирон адæммæ хистæрæн кад кæнын фыдæлтæй баззад, æмæ уыцы фыдæлтыккон фæтк уаз у. Хистæрæн лæггад кæнын, буц æй дарын, йæ бардзырдтæ йын æнæуæлдай ныхасæй æххæст кæнын, хъахъхъæнын æй алы ирон адæймагæн дæр йæ хæс у.
Хистæры ном хæссын канд цыт æмæ кады хъуыддаг нæу, фæлæ ма бæрнон, уæззау æмæ иттæг ахсджиаг куыст у. Уымæн æмæ хистæр ахуыргæнæг дæр у æмæ хъомылгæнæг дæр. Хистæры ном канд хæссынæн нæу, кæд æй хæссыс, уæд та дæ алы ныхас, дæ алы фезмæлд æмæ дæ алы архайд дæр хъуамæ фæзминаг уой. Хистæрæн иунæг рæдыд фæкæныны бар дæр нæй.
2. Адæймаг хистæры ном йæ зонд, йæ фæлтæрддзинад æмæ йæ уæздандзинады руаджы райсы. Хистæр уæвгæйæ, кæд дæ уынаффæтæн сæ фылдæр раппæлинаг не сты, уæд хистæры ном дзæгъæлы хæссыс.
Хистæр уæвгæйæ кæд дæхи бинонты (мыггаджы) ’хсæн кадджын нæ дæ — кæд уыдонæн уынаффæ кæнын дæ бон нæу, уæд хистæры ном хæссыны аккаг нæ дæ. Уымæн фæзæгъынц: «Йæхицæн сир кæнын чи нæ зоны, уый искæмæн дзыкка кæнын нæ бацамондзæн».
Хистæр уынаффæ рахæссыны размæ арф æмæ лæмбынæг ахъуыды кæны лыггæнинаг фарстайыл, бафæрсы карджынты, байхъусы кæстæртæм æмæ иу уынаффæ скæрды. Кæстæртæм æрыхъусын куырыхон хистæр ахсджиаг хъуыддагыл нымайы. Хистæр йæ кæстæртæм цы цæстæй кæсы, цы зæрдæ сæм дары, кæстæртæ дæр æм уыцы цæстæй кæсдзысты æмæ йæм уыцы зæрдæ дардзысты.
Хистæрæн йæ кæстæртæ чифæнды куы уой, уæддæр сæм кæсы ныййарæджы цæстæй, семæ кæны фæлмæн, зæрдæхæлар ныхас.
В а р и а н т æ: «Æзнауыр, мæхур, рауай-ма!» «Тауырзæт, дæ хорзæхæй, уазджыты фынг истæмæйты бадзæбæх кæн!» «Агуындæ æмæ Арсæг, Уастырджи æмæ Мады-Майрæмыл фæдзæхст ут!» «Хорз чызг, бузныг дæ уæздандзинадæй, дæ ныййарджыты фæндиаг бахъомыл у!»
«Мæ рæсугъд, мæ зынаргъ кæстæртæ, дард æмæ уæззау фæндагыл лæуд стут, æмæ Уастырджийы уазæг ут! Нæ нæртон фыдæлты кад æмæ намыс дæлæмæ ма ’руадзут — ирон лæг кад æмæ æхсарæн райгуыры æмæ йæ равдисут Райгуырæн бæстæйы сæраппонд. Худинаг уæ сæрмæ ма ’рхæссут! Рох уæ ма уæнт ирон æфсарм æмæ ирон уæздандзинад, уый нæ фыдæлты тырыса у! О зæринбазыр Уастырджи, ацы æрыгон фæсивæды дæуыл фæдзæхсæм — сæ удтæ сын бахъахъхъæн æмæ сæ уæлахизмæ æркæн, дæ хорзæхæй! Табу дæхицæн!»
Кæстæр кæд цыфæнды кары вæййы, уæддæр хистæрæн йæ хæс у, куы рæдийа, уæд ын уайдзæф бакæнын, йæ рæдыд, йæ азым ын бацамонын. Хистæр уайдзæф кæны зæрдæхæларæй, æнæ цæстмæ бадаргæйæ æмæ цæсты нæ бафтаугæйæ, ома кæстæрæн йæ сæры кад дæлджиныг нæ кæнгæйæ. Хистæр кæстæримæ дæлгоммæ ныхас нæ кæны, æнæбындур уайдзæфтæ дæр ын нæ кæны.
В а р и а н т т æ: «Арсау, гормон, ацы хъуыддаджы ды раст нæ дæ æмæ йыл басæтт!» «Батрадз, мæ хур, дæ мад, дæ фыды хатыр бакæн æмæ уыцы лæппуйы ма бафхæр!» «Уæртæ чызг, дæ хорзæхæй, дæ уæздан ныййарджыты цæсгом ма фæчъизи кæн, цæсты сæ ма бафтау!» «Ма бакæн ахæм æнæгъдау, æвидауц ми!» «Мæ зынаргъ кæстæртæ, уæ хорзæхæй, ахæм ми нæ Иры дзыллæйы иннæ адæмты цæсты бафтаудзæн, уæхицæн та кад нæ уыдзæн, æмæ уæ æз — уæ хистæр — курын (мах, уæ хистæртæ, курæм), афтæ ма бакæнут! Ма фæрæдийут!» «Уæртæ лæппу, Хуыцауы хатырæй, дæхимæ æркæс!» Ацы фæстаг уайдзæф канд уайдзæф нæу, фæлæ ма у тызмæг бардзырддæр.
Сылгоймаг-хистæр куы фæдзуры, уæд кæстæртæм хатгай йæ ныхæстæм бафтауы мæнæ ахæм эпитеттæ: «Мæ къона, мæ уды лæууæн, мæ цæстыты рухс, мæ рæбинаг, мæ зæрдиаг, мæ удыгага» æмæ æндæртæ.
Хистæр кæстæртимæ дзургæйæ йæ алы ныхас дæр бæрцбарæнæй бары. Хистæр уæвгæйæ де ’взонг кæстæртимæ дæр карджын адæймагимæ дзурæгау дзур, хистæрæн йæ кæстæрты раз уайдзæф ма кæн, уайдзæф та мæстыйæ макæмæн бакæн, дæ кæстæртæм раппæлинагæй цы ис, уый ссар æмæ сæ раппæл. Дæ зæрдыл дар: иу уайдзæфæй дæс æппæлæн ныхасы пайдадæр сты, иу мæнг ныхас ракæнæг хистæр хистæр нал вæййы, дыууæ мæнг ныхасы ракæнæг та æгад вæййы. Кæстæры раз цæстмæ митæгæнæг хистæр йæхи æгад кæны, йæ ном та — чъизи. Ныхас кæнын хъæуы бæлвырд æмæ цыбырæй.
3. Хистæр хъуамæ зона æмæ æмбара, алы ног фæлтæрæн дæр йæ зондахаст, царды уавæртæм гæсгæ, æхсæнады ивддзинæдтæм гæсгæ ивгæ кæны, æмæ уыцы уавæрæн æнæ хынцгæ нæй. Æрмæст нæ ивынц ирон уæздандзинад æмæ йæ домæнтæз.
Хистæрæн кæстæр исты лæггад куы бакæна, уæд ын арфæ ракæны.
В а р и а н т: «Дæ цæрæнбон бирæ! Дæ салам бирæ! Хуыцау дын мæ бæсты раарфæ кæнæд! Дæ фыдгул, де знаг дын фæлæггад кæнæд! Дæ ныййарджыты фæндиаг у! Дæ къухтæ сызгъæрин доны фæдар! Хорз амонд дæ хай!»
Хистæры уынаффæ кæстæрæн царды фæндагамонæг у. Хуымæтæджы нæ фæзæгъынц: «Хистæрæн йæ фындз амæрз æмæ йæ зондæй бафæрс!» Кæнæ: «Хистæры уайдзæф ныхъуыргæ у!»
Хистæры бардзырдæн, хистæры уайдзæфæн, хистæры «цумайæн» табуафси зæгъ æмæ йæ æнæуæлдай ныхасæй баххæст кæн. Уымæн фæзæгъынц: «Хистæр дæ рæдийын куы кæна, уæддæр ын «нагъ» ма зæгъ. Хистæрмæ фæстæмæ дзурын кæнæ дзырдæппарæн кæнын къулбадæгдзинад у, йæ ныхас ын аскъуыддзаг кæнын та æнæфсарм ми у. Хистæрмæ исты хъуыддаджы фæдыл куы хатай, уæд бар ракур, сыст æмæ дæ хъуыды цыбырæй, фæлæ бæлвырдæй бамбарын кæн. Хистæримæ лæугæйæ дзырдæуы, йæхæдæг дæ куынæ сбадын кæна, уæд.
В а р и а н т: «Аслæнбег (нæ хистæр), фарн дæм бадзурæд! Мах, мæнæ кæстæртæ, ахъуыды кодтам æмæ ахæм фæндонмæ æрцыдыстæм: уалдзæг æрхæццæ кæны æмæ цæмæй нæ куыстытæ æнæкъуылымпыйæ цæуой, уый тыххæй доны сæрты афойнадыл хид саразæм. Уый тыххæй та сымахæй, хистæртæй, курæм, хъæубæсты зиумæ куы рахониккат, уый!»
Кæд хистæр уынаффæ, бардзырд кæнæ йæ «цума» истæмæй дæ зæрдæмæ нæ цæуы, кæнæ йæ æппындæр нæбæззоныл нымайыс, уæддæр ын уый тыххæй цæхгæр ныхас ма кæн, фæлæ йын æй лæгъзæй бамбарын кæн, стæй ахадгæдæр цы уынаффæ уыдзæн, уый дæр ын зæгъ.
В а р и а н т: «Аслæнбег, дæ хорзæхæй, бахатыр кæн, фæлæ мах ацы хъуыддагæн йæ аргъ снымадтам æмæ нæм æгæр зынаргъ фæкаст. Æмæмæнæ афтæ куы бакæниккам (куыд, уый раргом кæн), уæд мæнмæ гæсгæ, дзæвгар асламдæр уаид, стæй дзырддаг дæр нæ уаид? Мах фæнды, ды дæр немæ куы сразы уаис, уый».
Хистæрмæ дзургæйæ, мæнæ ахæм ныхæстæ кæнæн нæй: «Раст нæ дæ», «рæдийгæ ма кæн», «дæ уынаффæ нæ бæззы», «уый дæ хъуыддаг нæу». Уый аипп у, уымæн æмæ уыцы ныхæстæ хистæры дæлджиныг кæнынц, кæстæры та — æгад.
Хистæримæ æмбæлы мæнæ ахæм хуызы дзурын: «Мæнæ афтæ куы бакæниккам, уæд цымæ хуыздæр нæ уаид». «Мæнмæ гæсгæ, мæнæ афтæ куы бакæниккам, уæд цыма пайдадæр уаид». «Мах мæнæ ахæм фæндон хæссæм, æмæ ды та цы зæгъыс?» Æмæ афтæ дарддæр.
Хистæрæн уайдзæфтæ кæнын кæстæрмæ нæ хауы. Хистæр низæй кæнæ йæ кармæ гæсгæ куы сæнахъом вæййы, рæдийын куы байдайы кæнæ йæ хъуыды куынæуал фæахады, уæддæр йæ ном æмæ йæ кад кæстæртæн хъахъхъæнинаг вæййынц. Ахæм хистæр уæлдай буц даринаг вæййы. Ахæм хистæрæн кæстæриуæг кæнын уæлæуыл кады хъуыддаг у, мæрдты та — удыбæстæ. Йæ хистæрæн кæстæриуæг кæнынмæ зивæг чи кæны æмæ йын йæ азым чи нæ бары, уый ирон лæджы ном хæссыны аккаг нæу.
4. Ирон адæм иууылдæр — хистæрæй, кæстæрæй, нæлгоймагæй, сылгоймагæй, хицауæй, дæлбаруæвæгæй — кæрæдзимæ дзурынц иууон нымæцы — ды, дæу, дæуæн æмæ а.д., стæй пайда нæ кæнынц мæнæ ахæм уæлæфтау ныхæстæй: «Дæ бæрзонддзинад, дæ уæздандзинад» æмæ æндæр ахæмтæй. Ныхасгæнгæйæ хистæрмæ дæр æмæ кæстæрмæ дæр дзурынц йæ номæй кæнæ йæ буцдæрæн цы номæй рахуыдтой, уымæй. Зæгъæм: Хасан — Гасан, Индирæ — Идæ, Чабæ — Дзыцца, Сæрæби — Баба æмæ афтæ дарддæр.
Адæймаджы кой хъуыддаджы гæххæттытыл куы фæцæуы, уæд æй фыстæуы мæнæ афтæ: «Торчынты Зауырбеджы фырт Арсау, Гусаты Дохцыхъойы чызг Меретхан. Цыбыргондæй та — Торчынты 3.А., Гусаты Д.М.
Хистæримæ ныхасгæнгæйæ аипп у мæнæ ахæм ныхæстæй пайда кæнын: «Уæртæ зæронд лæг? Мæнæ зæронд ус (лæг)! Хъус-ма! Цытæ дзурыс?! Дæ ус (лæг), мæ ус (лæг, мой), мæ фырт (чызг, хъæбул)».
Хистæрмæ хатгæйæ аипп у айуангæнæг ныхæстæй пайда кæнын, зæгъæм: «Куыд лæг (лæппу) дæ? Дæ гæпп куыд у?» Кæнæ йæм къухæй (æнгуылдзæй) амонын, йæхи раз кæнæ фæсаууонмæ йæ фæзмын.
Хистæр хуысгæ рынчын куы нæ уа, уæд æй, де ’нæниздзинад куыд у, зæгъгæ, нæ фарстæуы. Нæлгоймаг уæвгæйæ кæстæр хистæры раз йæ сабийыл нæ цинтæ кæны, йæ хъæбысмæ йæ, кæд уавæр нæ домы, уæд нæ исы, нæ дзы æппæлы, аив нæу. Кæстæры кæстæрыл (фырты, кæнæ чызджыты цотыл) цинтæ кæнын, хъæбысы сæ дарын аипп не сты. Ус æмæ лæг хистæры раз сæ кæрæдзимæ сæ уарзт не ’вдисынц.
Хистæры раз тамако дымын, къухтæ дзыппы дарын, æхсынæнтæ æхсынын, чъиу æууилын, хъæрæй ныхас кæнын, æхситт кæнын, загъд кæнын, ронбæгъдæй лæууын, сывæллонæн дзидзи дарын, сексуалон æмæ эротикон фарстатыл ныхас кæнын, ныхасгæнгæйæ, чъизи дзырдтæй пайда кæнын, иу къах иннæуыл сæвæргæйæ бадын, уæлгоммæ хи ауадзын (хуыссæныл) сты, чи не ’мбæлы, ахæм митæ, æмæ хистæрæн йæхиуыл дæр нæ фидауынц.
Хистæр лæугæ куы кæна, уæд кæстæр дæр лæугæ кæны. Хистæр дын цалынмæ зæгъа, уæдмæ ма сбад, кæнæ дзы бар ракур æмæ афтæмæй сбад. Хистæр куы сыста, уæд ды дæр сыст.
5. Хистæрыл сæмбæлгæйæ йын ды фыццаг салам ратт, куыд æмбæлы, афтæ, æрмæст дæм æгасцуай кæнынмæ цалынмæ уый йæ къух бадара, уæдмæ йæм ды дæ къух ма бадæтт.
Æхсæнадон бынæтты (дуканийы, вагзалы, трамвайы, клубы æмæ æнд.) хистæрыл амбæлгæйæ йын балæггад кæн. (Кæс сæргонд «Хидарыны уагæвæрдтæ»).
Хистæр дæ исты архайгæ (кусгæ) куы баййафа, уæд дæ архайд (куыст) фæуадз, сыст, йæ размæ рацу æмæ куыд æмбæлы, афтæ йын салам ратт. Кæд æмæ дæ куыстæн ныууадзынæн ницы мадзал ис, уæд хистæрæй хатыр ракур. Дæхæдæг хистæры исты архайгæ (кусгæ) куы баййафай, уæд ын, куыд æмбæлы, афтæ салам ратт, стæй дын кæд амал æмæ гæнæн ис, уæд ын йæ куыст дæхимæ райс, науæд ын аххуыс кæн, кæд дæ уавæр иу дæр æмæ иннæ дæр нæ амоны, уæд та дзы хатыр ракур.
В а р и а н т т æ: «Зауырбег, дæ хорзæхæй, хъаст мæ ма ракæн, тынг ахсджиаг хъуыддаджы фæдыл тагъд кæнын æмæ дын кæй нæ аххуыс кодтон, уый тыххæй!» «Зауырбег, мæ низы хабар зоныс æмæ дæм кæй нæ фæкæсдзынæн, уый тыххæй мæ, дæ хорзæхæй, хъаст ма ракæн!»
6. Хистæры исты уæзаг хæсгæ (ласгæ) куы баййафай, уæд ын æй райс æмæ йæ, кæдæм хъæуы, уырдæм ахæсс (алас), æрмæст ын дæ кæстæриуæг тыххæй ма хъар.
Хистæры доны сæрты, хидыл, исты къæсæрыл, бырынцъаг кæнæ зын, науæд тæссаг ран цæуын куы бахъæуа, уæд ын баххуыс кæн, уый алы кæстæрæн дæр йæ хæс у.
Хи машинæйыл кæнæ æндæр транспортон фæрæзыл цæугæйæ фæндагыл зонгæ хистæрыл кæнæ зæронд адæймагыл амбæлгæйæ, машинæ æруром, æддæмæ рахиз, салам ын ратт æмæ йæм бахат: «Мæнæ мемæ абад æмæ дæ кæдæм хъæуы, уырдæм бахæццæ кæнон». Куы сразы уа, уæд ын дуар бакæн æмæ йæ, «табуафси!» зæгъгæйæ, сбадын кæн. Куы йæ баласай, уæд машинæ бауром, рахиз æмæ йын аххуыс кæн рахизынæн, стæй йын арфæ ракæн: «Гъе ныр хорз байрай!» — æмæ дæ фæндаг адар. Ахæм адæймагæй ласæггаг æхца райсын у стыр æнæгъдаудзинад.
Хистæримæ дæ иу транспортон фæрæзы цæуын куы бахъæуа, уæд ын, дæ амал цæмæй у, уымæй баххуыс кæн, дæ цæст æм фæдар, кæд дæ зонгæ у æмæ дæ бон у, уæд ын билет райс, йæ бæсты рæгъы слæуу, йæ хæссинæгтæ йын дæхимæ райс, машинæйы, поезды йын йæ бынат барæвдз кæн æмæ йын фæндагыл кæстæриуæг кæн.
Хистæрмæ арфæйы нуазæн кæнæ нуазыны дон куы бахæссай, уæд æм комкоммæ кæнæ йæ рахизфарсырдыгæй, кæд гæнæн ис, уæд æввахс (иу санчъехмæ) бацу, æрлæуу, æмæ йæм сыкъа (агуывзæ), кæнæ æндæр исты донгарз йæ хæцæнырдыгæй, «табуафси» зæгъгæйæ, бадар. Цалынмæ хистæр кувгæ, нуазгæ кæна кæнæ дзы сахода, уæдмæ йæ разы æмраст æнæдзургæйæ, æдзынæг æм нæ кæсгæйæ, лæуу. Нозт куы фæуа, уæд ын зæгъ — хæлар дын уæд, зæгъгæ, æмæ донгарз фæстæмæ райс. Уыйфæстæ дзы ацæуынæн бар ракур, зæгъæм, мæнæ афтæ: «Алымбег, ныр мын ацæуыны бар ратт!» кæнæ æндæр искуыд. Бар дын куы радта, уæд ын æнæуæлдай ныхасæй дæ сæрæй æркув æмæ ацу.
Нозт кæнæ нуазыны дон сыкъайы кæнæ æндæр исты донгарзы искæмæн куы уадзай, уæд дæр æй дзагхъуаг кæн. Зæгъæм, 3/4хайы бæрц дзы куыд уа, афтæ. Донгарз хæрздзаг кæнын аив нæу.
Хистæр кадджын цы хæдзары, цы мыггаджы, цы сыхы æмæ цы хъæуы нæу, уым æгъдау æмæ фæтк нæй.
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 66 | Нарушение авторских прав