Авдæнбæттæн

Авдæнбæттæн фæкæнынц, ноггуырдыл 2—3 къуырийы куы рацæуы, йæ мад та сывæллоны райгуырды фæстæ йæхиуыл куы фæхæцы, уæд. Кæд гæнæн æмæ амал ис, уæд авдæнбæттæн бонæн равзарынц майрæмбон кæнæ хуыцаубон. Фылдæр хатт авдæнбæттæн æмæ номæвæрæн баиу вæййынц, æмæ уæд авдæнæн æртæ чъирийы скæнынц хицæнæй. Авдæнбæттæн бон ноггуырдыл ном куы нæ февæрынц, уæд дзы нæлгоймæгтæ нæ фæархайынц.

Уыцы фынгæвæрдмæ бинонтæ скæнынц æртæ кæрдзыны, аргæвдынц хæдзарон мæргътæй исты, уæрыкк чи аргæвды, ахæм бинонтæ дæр вæййы — къух куыд амона, афтæ. Æрбахонынц хæстæг сыхæгты æмæ хионты.

Ноггуырд фыццаг сывæллон куы вæййы, уæд ын авдæн хуынимæ æрбахæссынц йæ мады ’рвадæлтæ. Кæд уыдонæн сæ бон нæ вæййы ахæм хардз скæнын, уæд ын бинонтæ сæхæдæг самал кæнынц. Мады ’рвадæлтæ авдæнимæ æрбахæссынц авдæны дзаумæттæ: гæбына, дыууæ базы, гыккына, уæлтауæн, хъæццул, æмбæрзæн, сымпыр, сыппа, иу-дыууæ чысыл хъазæны; æртæ чъирийы, карк кæнæ гогыз, нозт æртæ литры бæрц, фылдæр хатт бæгæны кæнæ адджын нозт.

Авдæнбæттæн райдайы афтæ: кувинæгтæ æрæвæрынц фынгыл. Фынгмæ хæстæг æрæвæрынц авдæн æд хуыссæндзаумæттæ цæттæйæ, æрбахонынц чындзы æд сывæллон. Уый фæстæ сыхбæсты хистæр сылгоймаг сисы бæгæныйы къус æмæ скувы Стыр Хуыцаумæ, Мадызæд (Мады-Майрæммæ), Бынатыхицаумæ, Сæрызæдмæ. Кæд сывæллон лæппу вæййы, уæд ма Лæгтыдзуармæ — Уастырджимæ дæр. Ракуры сæ, цæмæй ноггуырд авды фыццаг фæуа, цæмæй амондджынæй схъомыл уа, цæмæй йын йæ авдæн æнæнизы хос фæуа, адджын фынтæ дзы уына. Уыйфæстæ кувæггаг сывæллоны мадмæ раттынц, уый ацаходы, æмæ йе ’фсинимæ иумæ сывæллоны авдæны бабæттынц. Сывæллон æмæ йæ мадæн устытæй алчи дæр зæрдиаг арфæтæ ракæны, цæстдзыды ныхмæ сывæллоныл батутæ кæны, стæй сывæллоны йæхи уатмæ æд авдæн ахæссынц.

Уыйфæстæ устытæ гаджидæуттæ фæуадзынц, фæзарынц, фæкафынц.

Нæ рæстæджы сывæллоны райгуырд тынг стæм куы сси, уæд алы ахæм бæрæгбон дæр нымад у егъау æмæ ахсджиаг цауыл, уымæн вæййынц бинонтæ æмæ къабæзтæ номæвæрæнтæ æмæ авдæнбæттæнты уæлдай зæрдæрухс æмæ хъæлдзæг. Бинонты царды уавæртæм гæсгæ ноггуырды авдæны куы нæ фæбæттынц, уæддæр бæрæгбон скæнынц.

4. Кæхцгæнæн (Кæхцхæссæн)

Кæхцгæнæн у ноггуырд лæппуйы Хуыцау æмæ Уастырджийыл фæдзæхсæн бон. Нымад у æппæтирон адæмон бæрæгбоныл, кæнынц æй, Хетæджы бонæй къуыри куы рацæуы, уæд — хуыцаубоны. Уыцы къуыри дæр хонынц Кæхцгæнæны къуыри, иуæй-иу рæтты та Сойгæнæн къуыри. Уæлладжыры комы иуæй-иу хъæуты сывæллонæн кæхц скæнынц йæ афæдзы бон, уый дæр аипп нæу.

Уыцы бон ноггуырдæн йæ мады ’рвадæлтæ — чындзы цæгат — æрбахæссынц (æрбаласынц) кæхц. Абон ма кæд кæддæрау йæ ном «кæхц» хуыйны, уæддæр ын стыр хуын рахонæн ис. Кæхцы вæййы æртæ хæбизджыны, æртæ æртæдзыхоны, стыр гуыл чъирифыст гуыдын, бæгæны æмæ æндæр нозтытæ, тохъыл кæнæ æвдасарм, гогыз кæнæ карк. Хуынимæ вæййы лæвæрттæ: сиахсæн, ноггуырдæн (æнæхъæн фæлыст, кæнæ 1—2 хицæн дзаумайы, кæд ма ноггуырдæй фæстæмæ хæдзары сывæллон ис, уæд уымæн дæр исты зæрдæлхæнæн лæвар).

Кæй ранымадтон, уымæй къаддæр лæвæрттæ æрбахæссын аипп нæу. Аипп у хи равдисыны охыл зынаргъ лæвæрттæ кæнын.

Кæхцхæсджытæ вæййынц дыууæ хистæры — нæлгоймаг æмæ сылгоймаг, фæндырдзæгъдæг, кафæг чызджытæ æмæ лæппутæ — 4—6 адæймаджы. Чындзы цæгат фысымтимæ куы баныхас кæнынц, уæд хуындзæутты нымæц фылдæр дæр вæййы.

Кæхцхæсджыты æрбацыдмæ фысымтæ дæр акæнынц кусарт, скæнынц чъиритæ, сцæттæ кæнынц алыхуызон хæринæгтæ, нозт æмæ саразынц рæсугъд фынгæвæрд. Æрхонынц сыхбæсты æмæ хæстæг хионты, фæсивæды. Саразынц хъазт, арæх фæндырдзæгъдæджы бæсты æрхонынц кæнæ баххуырсынц музыкалон-инструменталон къорд. Фæндырдзæгъдæг куы нæ уа, уæд афтæ æмбæлы. Хъæлдзæгдзинад цы кæхцы нæ уа, уый æгадыл нымад у.

Куывдмæ алцыдæр цæттæ куы вæййы, уазджытæ æмæ фысымтæ фынджы уæлхъус сæ бынæттæ куы ’рцахсынц, уæд сывæллоны йæ номæвæрæг æмæ йæ фыды мад (йæ мад куы уа, уæддæр стыр аипп нæу), кæнæ хистæр кары сылгоймæгтæй исчи хистæрты размæ рахæссы. Бадты адæм иууылдæр сыстынц, æмæ хистæр скувы:

В а р и а н т: «Дудесфæдисæг æмæ дунедарæг иунæг Хуыцау, табу дæхицæн! Мæнæ абон — дæ кувæн боны — Торчынтæ сæ ноггуырд тырыныл цин кæнынц, æмæ сын æй цæрæнбонты цины аккаг фæкæн! Дæуыл æй фæдзæхсынц, дæуæй йын фарн, амонд курынц æмæ, дæ хорзæхæй, ма сын бавгъау кæн! Ноггуырды фидæн æнæмаст æмæ йæ ныййарджыты фæндиаг куыд уа, ахæм арфæ ракæн!

Уæздандзинад æмæ домбай зондахастæй Иры дзыллæтæн кад æмæ намысхæссæг куыд басгуыха, ахæм хъару йын ратт! Табу дæхицæн, табу де стырдзинадæн!

Зæринбазыр Уастырджи, табу дæхицæн! Ацы сабийы дæуыл фæдзæхсæм, дæ хорзæхæй, дæ сызгъæрин къабазы бын æй бакæн! Йæ сæры ’вронг хъуыды куыд уа, йæ зæрдæйы — фидар ныфс, йæ уæнджы — æхсар, ахæм хорздзинад ын дæ цæст бауарзæд! Йæ царды фæндæгтæ рæсугъд куыд уой, йæ хъуыддæгтæ —уæлахиз, ахæм арфæ йын ракæн!

О сызгъæрин Мадызæд (Мады-Майрæм), табу дæхицæн, табу дæ сыгъдæгдзинадæн! Ацы сыгъдæгуд саби де сконд, дæ рард у, æмæ йæ уды сыгъдæгдзинад, йæ уæнджы домбайдзинад цæрæнбонты куыд хæсса, ахæм хъару йын ратт! Йæ ныййарджытæн авд хъæбулы хистæр куыд фæуа, ахæм арфæ ракæн!

О нæ Ирыл аудæг зæдтæ æмæ дауджытæ, уе ’ппæтæн дæр нæ табу æрвитæм! Ацы ноггуырдыл уæ йæ бар, йæ хъомыс кæмæн цæуы, уæ хорзæх, уæ фарнæй йын хай бакæнут!

Иунæг Стыр Хуыцау, Бæрзонд Уастырджи æмæ Сыгъдæг Мады-Майрæм, ацы хойраг, фыдызгъæл æмæ хуымилиаг уæ номыл сты, æмæ уын барст уæнт!

Не сфæлдисæг Хуыцау, кæд, Торчынты хæдзарвæндаг æмæ мах, уыдон номæй дæумæ табугæнæг адæм, истæмæй дæ разы азымджын стæм, уæд нын æй ныббар! Табу дæхицæн!»

Хистæр куывд куы фæвæййы, уæд аходинаг авæры сывæллоны мадызæнæгæй иумæ, кæнæ та кæстæртæй æндæр искæмæн, йе та дзы сывæллонæн йæхи фæхъæстæ кæнынц. Уыйфæстæ сывæллоны йæ уатмæ ахæссынц, гаджидаутæ фæуадзынц, фæминас кæнынц, фæзарынц æмæ фæкафынц.

Фæстаг цалдæр азы бирæ ирон бинонтæ кæхц кæнын райдыдтой ноггуырд чызджытæн дæр, æцæг Кæхцгæнæн бон нæ, фæлæ уыйфæстæ фыццаг майрæмбоны, уый аипп нæу.

Кæхцгæнæн къуырийы дæргъы æрвылбон хурныгуылды фæстæ ноггуырд цы хæдзары вæййы, уырдæм фæсивæд фæкæнынц «сой» — чызджытæ æмæ лæппутæ æд фæндыр, æд гуымсгæнæнтæ æрæмбырд вæййынц хæдзары дуармæ, æмæ сойамонæг хæдзармæ бадзуры: «Сой! Сой! Сой! Хæдзар!» Уыйфæстæ фæндыр зарæджы цагъд акæны, лæппутæ та йын хъырнгæ фæкæнынц. Зарæг куы фæвæййы, уæд сойамонæг рифмæгонд ныхæстæй хæдзармæ басиды, фæкуры сæ, цæмæй сын æгъдау (хуын) рахæссой. Сойамонæджы ныхæстæн сæ мидисы вæййы арфæтæ ноггуырдæн, бинонтæн, стæй æнæуи хъæлдзæг ныхæстæ. Æгъдау сын æрæгмæ куы фæхæссынц, уæд та хъазæн хуызы фысымтæн айуан кæнын райдайынц.

Сой кæнын у, нæ рагфыдæлтæй чи баззади, ахæм рæсугъд, хъæлдзæг æмæ диссаджы бæрæгбон, æрмæст æй, хъыгагæн, Ирыстоны бирæ хъæуты ферох кодтой æмæ йæ нал кæнынц. Байхъусæм-ма мæнæ хъæдгæройнаг сойгæнджыты ныхæстæм.

Сойамонæг:

Уæлæсыхмæ дæлæсыхæй сой,

Алы аз дæр æнæсцухæй сой!

Б а з а р д: