Зæрдæхæлардзинад

Уæздандзинады сæйраг бæрæггæнæнтæй иу у зæрдæхæлардзинад. Уый адæймагæн у йæ удыхъæды хуыздæр миниуæг æмæ æнцайы, адæймагмæ адæймаджы зæрдæ дарыны — гуманизмы — бындурыл. Зæрдæхæлардзинад бæрæг вæййы, адæймаг йæ алфамбылай уæвæг дунемæ — æрдзы фæзындтæ æмæ цæрæгойтæм, æхсæнады змæлд æмæ адæммæ — цы цæстæй кæсы, цы зæрдæ дары, уымæй.

Адæймаг, цавæрфæнды адæмыхаттæй уæд, цавæрфæнды уынд æмæ конд ын уæд, цавæрфæнды диныл хæст уæд, цавæрфæнды зондахаст æм уæд, йæ уд æмæ йе ’нкъарæнтæ, дæуæн цы сты, уымæн дæр уый сты. Не сфæлдисæг Хуыцауæн ды цы дæ, уый дæр ын уый у. Сымах Хуыцаумæ æмхуызон хæстæг лæуут, уымæ гæсгæ уæ хæс у кæрæдзимæ зæрдæхæлар уæвын. Зæххыл адæймагæй зын хъахъхъæнинагдæр æмæ тæлæссонддæр ничи у, æмæ йæ хиз мастæй, рисæй, æххæлдзинадæй æмæ æнæрхъуыдыдзинадæй. Уыцы хæс адæймагæн дунескæнæг Хуыцау саккаг кодта.

Зын уавæры бахауæг адæймагмæ дæ арм бадар, йæ фарсмæ æрбалæуу, зæрдæ йын авæр æмæ йын баххуыс кæн. Уыцы фæтк ирæттæм ардбахæрды хуызæн фидар у. Зын уавæры бахауæгæн баххуыс кæнын канд хæс нæ, фæлæ ма удыбæстæ дæр у.

«Зæрдæйы хорз дарæг — удыбæстæ ссарæг»,— дзырдтой нæ фыдæлтæ.

Рынчын кæнæ æнахъом адæймаг, чифæнды уæд, фæкæсынхъуаг кæд у, уæд ын бакæстæриуæг, балæггад кæн, йæ разы лæмæгъдзинад ма равдис, цæстмæхъус тæригъæд ын ма бакæн, мæлæт æмæ низты кой йæ разы ма кæн. Мæлæг адæймаг кæд зын удисæн кæны æмæ йын дæ бон ницы у, уæд ын ныхъхъæц, йæ уд айсыны бар æрмæст Хуыцаумæ ис, æмæ йын уымæ кув.

Адæймаг дын кæд знаггад бакодта, уæддæр дæ бар (дæ бæрны) куы уа, уæд ын фыдми ма бакæн, рис кæнæ дзы хъизæмар ма бауадз, кæд цæф у, уæд ын æй бабæтт, хос ын ратт, хæринаг æмæ йæ донхъуаг ма ныууадз, фыдæлтæм ахæм хъуыддаг Хуыцауы ’лгъыстыл нымад уыди, уый фыдæлты фæдзæхст у.

Æнахъом, удхъуаг æмæ рынчын адæймаджы фыдмийæн тæрхон кæнын, зындзинæдтæ йын æвзарын кæнын, худын ыл кæнæ дзы хынджылæг кæнын æвирхъау хъуыддаг у. Иры фыдæлтæ ахæм ми бакæнæгæн æгъатыр тæрхон кодтой.

Адæм кæрæдзи руаджы цæрынц. Кæрæдзиуыл аудын, кæрæдзийæн æххуыс кæнын, кæрæдзийы циныл цин кæнын, кæрæдзийы рисыл риссын ирон лæгæн йæ туджы ис. Уымæн дзырдтой фыдæлтæ: «Хæрзиуæг — удыбæстæ», «Хорз ракæнæг зæдты ’мбал у». Иры фыдæлтæ, хорз ракæнын кæмæн хъуыди, уый агургæ кодтой.

Кæд, дам, дæ исбон абоны фаг у, уæд æй дыууæ дихы акæн æмæ йын йе ’рдæг курæгæн ратт, кæд дын абон æмæ райсомы фаг у, уæд та, дам, æй æртæ дихы акæн æмæ дзы дыууæ ратт курæгæн, иу та дæхицæн ныууадз.

Хæрзиуæг кæнгæйæ дæ ма ферох уæд «табуафси» зæгъын, кæмæн æй дæттыс, уымæн та арфæ ракæ: «Фарны хъуыддæгтæ дзы кæн!» кæнæ «Куывдтæ дзы фæкæн!» «Амонды хос дын фæуæд!» Кæд хорздзинад скæнын дæ бон нæу, уæд та зæгъ: «Хуыцау — ме ’вдисæн, мæ бон дын ницы у». Æмæ йын арфæ ракæн: «Дæ хъуыддæгтæ дæхи фæндиаг уæнт!»

Дæ хорзæх цæстмæ макуы бадар, уый аипп у, цæстмæ мийы охыл хорз ракæнæг æдзæсгом адæймаг у.

Кæд дæ удхосæн нæ хъæуы, уæд æвастæй искæйы исмæ бавналын (адавын, асайын, гæртам райсын) канд фыдракæнд нæу, фæлæ ма Хуыцауы фыдæх райсын, мыггагмæ тæригъæдджын фæуын. Уæлдай нæу — бирæ адавтай æви гыццыл.

Алфамбылай уæвæг адæммæ зæрдæхæлар чи у, сæ рис, сæ цин сын чи æмбары, уый фыдракæнды фæндагыл нæ ацæудзæн. Цæрын æнцон нæу, адæймаг та рæдийын дæр зоны, фæлæ-иу нæ фыдæлтæ афтæ дзырдтой: «Иу хатт фæрæдийæг — лæг, дыууæ хатты фæрæдийæг — хæйрæг, æртæ хатты фæрæдийæг — хæрæг».

Зондджын лæг йæ маст уромын фæразы, фæлæ уавæр кæд домы, уæд æмбæлы маст райсын, æрмæст æмбойны æмæ сæрмæ-сæр нæ, уый æдылыйы фæндаг у. Маст райсыны агъоммæ ахъуыды кæн, дæхæдæг сæ аххосджын дæ, стæй дæ хъæуы дæ маст райсын æви нæ, ууыл. Зон, мастисæг хъуамæ Хуыцауы æваст ми ма бакæна. Мæстыгæр лæг йæхицæн знаг у. Мæсты уæвгæйæ, хъæр, æртхъирæнтæ чи кæны, уый йæхи худинаг кæны: «Уасаг гæды мыст нæ ахсы», «Масты фæдыл ацæуæг æнæмаст никуы вæййы».

Кæд дæ маст райсыныл дæ зæрдæ фидарæй нæ дарыс (гуызавæ кæныс), уæд ыл архайын дæр нæ хъæуы, аргъæв æй дæ хъуыдыйæ. Туг дарæг дæр æмæ тугисæг дæр Хуыцауы æлгъыст æмæ хæйрæджыты хъомысы сты.

Искæмæн рæузондæй, æнæхъуаджы кæнæ æнæбары маст скæнын кæнæ дзы рис бауадзыны фæдыл хатыр ракурын æфсармы бæрæггæнæн у. Уый фæдыл сæргуыбырæй хатыр ракурын та лæгдзинад у. Æмæ кæд ахæм уавæры бахаудтæ, уæд, зивæг æмæ æфсæрмы нæ кæнгæйæ, кæй бафхæрдтай, уый раз æрлæуу æмæ йын зæгъ: «Хуыцауы хатыр бакæн, мæ рæдыд мын ныббар!» Кæнæ: «Дæ мад, дæ фыды хатыр бакæн æмæ мын мæ азым ныббар!» Уымæй адæймагæн йæ кад ныллæгдæр нæ кæны. Йæ рæдыдыл фæсмон чи нæ кæны, сраст æй кæныныл чи нæ архайы, уый гуымиры æмæ æнæджелбетт адæймаг у. Адæймагæй знаг скæнынæн иу уысм дæр æгъгъæд у, лымæн æмæ æрдхорд скæнынæн та азтæ хъæуынц. «Хорз хылæй æвзæр фидыд хуыздæр у»-иу загътой нæ фыдæлтæ.

Искæмæ фыдæх дарын пайда никуы никæмæн æрхаста. Адæмы æмахастдзинæдты фæлтæрæн та ууыл дзурæг у, æмæ адæймагæн йæ ныхы маст хæссыны бæсты дæ бафхæрæгæн ныббар, бахатыр ын кæн, кæд дæ хатыр нæ ракуырдта, уæддæр. Æфхæрд ныххатыр кæнæгæн йæ кад бæрзонддæр цы фæуа, æндæр къаддæр нæ фæуыдзæн, дæ бафхæрæг чифæнды куы уа, уæддæр.

Ацы дунейы адæймагæн æнæ йæ алыварс уæвæг дзыллæйæ фæцæрæн нæй, ома уæвæн ис, мæнæ мауглитæ куыд цæрынц, ахæм цардыуагæн, фæлæ лæджы цардæй фæцæрынæн ницы мадзал ис.

Ирон адæм, æвæццæгæн, рагæй дæр уымæн кодтой сыхагæн уæлдай кад, уымæн-иу загътой фыдæлтæ: «Хорз сыхаг æфсымæр у», «Бæлас куы фæкæлы, уæд йæ сыхагыл банцой кæны», кæнæ «Æфсымæры хорз хорз у, фæлæ сыхаджы хорзæн æмбал нæй». Сыхагимæ хæларæй цæрын фыдæлтæй баззади, уый хынцгæйæ дæ сыхаг хорз у, æвзæр у, уæддæр арæхс йемæ цæрыныл, макуы йыл ауигъ дæ къух, ныббар ын йæ рæдыд. Йемæ лымæнæй цæрынæн кæд ницы мадзал ис, уæддæр æй макуы мацæмæй бафхæр, дæ цæхх, дæ кæрдзын ын макуы бавгъау кæн. Сыхаг зын уавæры куы бахауа, уæд йæ фарсмæ æфсымæрау æрбалæуу, лæвар ын баххуыс кæн, уый фыдæлтæй фæдзæхст у. Сыхаджы циныл бацин кæн, æфсымæр куыд бацин кæны, афтæ. Дæ кувæггаг кæд нæфæтчиаг нæу, уæд æй æнæ дæ сыхаг ма бахæр. Рох дæ ма уæд фыдæлты фæтк: куывды дæр æмæ кæнды дæр сыхаджы цардамондæн Хуыцауы ном ссарын, сæйгæ сыхагмæ рынчынфæрсæг бацæуын, бæрæгбоны сыхагæн арфæ ракæнын, бахъуаджы сахат йæ сæрыл рахæцын, дæ цины хъуыддаджы йæ дæ кæрты уынаффæгæнæг скæнын. Ирон адæммæ сыхаджы мард дæр сыхæгтæ ныгæнынц, уымæй сæхицæн исты пайда скæнын худинагыл нымайгæйæ (кæс сæргонд «Мард ныгæнын æмæ марды кæндтæ»).

Сыхаг кæцыфæнды адæмыхаттæй уæд, цавæрфæнды диныл хæст уæд, кæй ранымадтам, уыцы фыдæлты амындтæ уымæ дæр хауынц.

Зæрдæхæлар адæймаг кæддæриддæр батæригъæд кæндзæн рынчынæн, удхъуагæн, æнахъомæн æмæ мæгуыр адæймагæн, йæ бон цæмæй уа, йæ арм цæмæй амона, уымæй йын баххуыс кæндзæн æмæ йын балæггад кæндзæн, ныббардзæн ын тыхдзырд, æфхæрд, гуымиры митæ æмæ сонт рæдыд.

Æххуыс æмæ лæггадхъуаг адæймаг тызмæг æмæ дæрзæг вæййы, суанг ма æфхæраг æмæ гуымиры дæр. Уыцы миниуджытæ уæздан адæймаг хъуама йæ зæрдыл дара æмæ сын быхса, бара сын.

Уæздан адæймагæн йæ удыхъæды ис æвæджиауы хорз миниуæг — рæдаудзинад. Кæд дæ сыхаг, дæ зонгæ, дæ къабаз Хуыцауы рæстæй мæгуыры бонтæ æрвиты, уæд ды дæр уымæй хъæздыгдæр нæ дæ.

Уæздан адæймаг йæ исбонæй сæрыстыр нæ вæййы, уый сæрыстыр вæййы йæ исбонæй адæмæн хæрзты бацæуынæй, рæдаудзинад равдисынæй, уый зæрдæхæлар адæймаджы кæнон у. Æрмæст кæддæриддæр зонын хъæуы, æцæг зæрдæхæлардзинад æмæ хи равдисыны охыл кæнгæ митæн иумæйагæй кæй ницы ис, уый. Кæд дæ дæхи равдисын фæнды, ома сау цæмæй урсæй разына, уый, уæд бонджыны арм «адзæбæх» кæн, æмæ дæ адæм фендзысты, фæлæ зон, сауæй урс нæ зæгъдзысты.

Адæмæн дæ зонд, дæ ныхас ма хъар — куы сæ бахъæуай, уæд дæ сæхæдæг агурдзысты. Адæм дæм куынæ ’рхатой, уæд сын уынаффæ дæр ма кæн. Макуы макæмæн зæгъ: «Æз хуыздæр зонын», «Æз хуыздæр арæхсын». Уый адæм сæхæдæг зæгъдзысты. Афтæ æнхъæл ма у, ды хуыздæр зоныс кæнæ хуыздæр арæхсыс. Хуыздæрай хуыздæртæ бирæ ис.

Цы нæ зоныс, ууыл басæттын хорз у, искæйы бафæрсын та — уымæй хуыздæр.

Уæздан адæймаг хæстæгæн, къабазæн, хæларæн йæ цин дæр æмæ йæ хъыг дæр йæхи хоны, сæ сæраппонд бахъуаджы сахат хъазуаты дæр бацæуы, хионы чи нæ уарзы, уый æцæгæлоны никуы бауарздзæн; йæ бинонтимæ, йæ къабæзтимæ хæларæй чи нæ цæры, уый адæмимæ цæрын дæр нæ базондзæн.

Зæрдæхæлар адæймаг æгомыг фосы, сырды кæнæ зайæгойты дæр нæ бахъыгдардзæн, гæнæн уæвгæйæ сæ рис нæ бауадздзæн, царды хос æмæ удхосæн куы нæ хъæуа, уæд.

Зæрдæхæлар адæймагæн æцæгæлон сты зынæрвæссондзинад, зындзырд æмæ зындзард, цыфæнды хицауы бынат куы ахса кæнæ хъуыстгонд куы уа, уæддæр йæ алыварс уæвæг адæмимæ цæры хæларæй, никæд никæйы фауы, никæйы ницæмæй хъыгдары. Ахæм адæймагæн йæ ныхас у фæлмæн, зæрдæмæхъаргæ æмæ узæлæг, къаддæр дзуры, фылдæр хъусы, йæ дзуаппытæ сты цыбыр æмæ хуымæтæг, нæй сæ зондамонæг ныхасы зæлтæ. Нæдæр йæ ныхасы, нæдæр йæ миты нæй схъæлдзинад, хъалбодз митæ æмæ дæлджиныггæнынад.

Дата добавления: 2015-12-01