Палітычная гісторыя Беларусі ў ХІХ стагоддзі

Урадавая палитыка. Урадавая палітыка ў першай палове XIX стагоддзя звязана з імёнамі расійскіх імператараў Аляксандра І і Мікалая I. Падзелы Рэчы Паспалітай 1772, 1793, 1795 гадоў паклалі канец яе палітычнаму існаванню і абумовілі ўзнікненне "польскага пытання". Адной з яго асаблівасцей было пастаяннае імкненне пераважнай большасці польскага грамадства да аднаўлення страчанай дзяржаўнасці і былой велічы. Гэта рабіла "польскае пытанне" ўвесь час вострым і злабадзённым.

На пачатку ХІХ ст. аднаўленне Рэчы Паспалітай большасцю патрыятычна настроенай шляхты звязвалася з надзеямі на дапамогу французскага імператара Напалеона Банапарта. Аднак частка магнатаў і буйных землеўласнікаў (М.К.Агінскі, Ф.К.Любецкі, А.Е.Чартарыйскі) звязвалі надзеі на аднаўленне ці аўтаномію Рэчы Паспалітай у складзе Расійскай імперыі пад патранажам Аляксандра I. Такія планы распрацоўваў, у дачыненні да ўсей Рэчы Паспалітай. Адам-Ежы Чартарыйскі. Частка магнатаў, жыхароў былога Вялікага княства Літоўскага. лічыла магчымым пайсці на стварэнне Вялікага княства Літоўскага – аўтаномнай адзінкі ў складзе Расіі.. Згодна з планам Міхала-Клеафаса Агінскага (1811) меркавалася стварэнне з 5 “беларускіх” губерній (Віленскай, Гродзенскай, Віцебскай, Магілеўскай, Мінскай), а таксама Валынскай, Падальскай губерняў, Беластоцкай і Тарнопальскай акруг асобнай правінцыі пад назвай Вялікага княства Літоўскага на чале з імператарскім намеснікам. План аказаўся нерэалізаваным. але разам з тым адыграў пэўную ролю ў фарміраванні расійскай палітыкі на тэрыторыі заходніх губерняў імперыі.

Руска-французская вайна 1812 г. перакрэсліла планы, як першых так і другіх.

У межах Літвы, Беларусі і Паўночнай Украіны былі сканцэнтраваны тры рускія арміі:

Ø 1-я (120 тыс. чалавек і 580 гармат) генерала Міхаіла Барклая дэ Толі (штаб у Вільні).

Ø 2-я (50 гыс. чалавек і 180 гармат) генерала Пятра Баграціена (штаб у Ваўкавыску).

Ø 3-я (44 тыс. чалавек і 168 гармат) генерала Аляксандра Тармасава (штаб у Луцку).

А таксама рэзервны корпус Ф.Ф. Эртэля (37.5 тыс. чалавек) каля Мазыра.

22 чэрвеня Напалеон абвясціў Расіі вайну. а 24 чэрвеня напалеонаўская "'Вялікая армія" пачала ўварванне ў межы Расійскай імперыі фарсіраваннем Немана ў раене Коўна, Цільзіта, Гродна. Першапачаткова межы Расіі перайшлі каля 450 тыс. чалавек, а ўвогуле Напалеон кінуў супраць Расіі каля 650 тыс. вайскоўцаў і 1372 гарматы.

Рускія арміі (1-я і 2-я) пачынаюць адыход з мэтай злучэння, ушчыльную за імі рухаюцца напалеонаўскія войскі. Беларусь робіцца арэнай жорсткіх крывапралітных ваеных дзеянняў, якія ахапілі большую частку нашай радзімы. 3-я руская армія прыкрывала кіеўскі напрамак і дзейнічала самастойна. Чакаючы падыхода Баграціёна, 1-я Заходняя армія ўступіла ў бой з французамі пад Астроўна – Віцебскам [13–15 (25–27) ліпеня], пасля чаго 28 ліпеня пачала адыход да Смаленска.

Тым часам Баграціён спрабаваў вырвацца з растаўленай яму Напалеонам пасткі. Ён адыходзіў у пастаянных ар’ергардных баях [пад Мірам 27–28 чэрвеня (9–10 ліпеня), Раманавым 2(14) ліпеня]. Але ў выніку прамаруджвання Жэрома Банапарта і памылак Л.-Н. Даву [пасля бою пад Салтанаўкай [1] 11(23) ліпеня не праследваў Баграціёна], 2-я Заходняя армія адарвалася ад французаў.

К пачатку жніўня пераважная частка Беларусі была акупіравана напалеонаўскім войскам, акрамя поўдня і Бабруйскай цытадэлі, абаронцы якой вытрымалі ўсе прыступы праціўніка.

Каля Смаленска расійскія арміі аб’ядналіся, і пасля бітвы за горад 16–17 жніўня, працягвалі адступленне, зберагаючы сілы.

У ліпені – жніўні 1812 г. на тэрыторыі Беларусі адбыліся ўпартыя баі і на іншых напрамках. Корпус Вітгенштэйна пад Клясціцамі [2] [18–20 ліпеня (30 ліпеня – 1 жніўня)] і Полацкам [5–6 (17–18) жніўня] змагаўся з маршаламі Н.Ш. Удзіно і Л.Г. Сен-Сірам, а 3-я Заходняя армія Тармасава – пад Кобрынам [15(27) ліпеня] і Гарадзечнай [31 ліпеня (12) жніўня] з генераламі Ж.Л. Рэнье і К.Ф. Шварцэнбергам.

Насельніцтва Беларусі да прышэльцаў аднеслася неадназначна. Гарадское насельніцтва (польскае і спаланізаванае) з надзвычайнай помпай наладжвала ўрачыстыя цырымоніі сустрэч. Гарадскія дэпутацыі сустракалі войскі яшчэ за гарадской заставай, падносілі хлеб-соль, урачыста віталі. Пры ўваходзе ў горад французаў сустракала большасць гарадскога насельніцва, магістраты і цехі віталі пераможцаў цэхавымі харугвамі, усцілалі вуліцы кветкамі і г.д. У "Вялікай арміі" бачылі вызваліцелей і збавіцелей ад рускай акупацыі.

У той жа час у мясцовасцях, дзе адбываліся непасрэдныя баявыя дзеянні. насельніцтва імкнулася схавацца. кідала свае дамы, уцякала ў лес. Гэта тлумачыцца зразумелым імкненнем выратавацць свае жыцце. маемасць. Даволі хутка беларускае насельніцтва пераканалася, што сярод напалеонаўскага войска шмат рабаўнікоў. Сваю ролю адыгравала антынапалеонаўская прапаганда, якую напярэданні вайны зацята вялі расійскія ўлады.

Для кіраўніцтва акупіраванымі тэрыторыямі Напалеон 13 ліпеня ў Вільні стварыў урад – Камісію часовага праўлення Вялікага княства Літоўскага, паўнамоцтвы якой распаўсюджваліся на Віленскую. Гродзенскую і Мінскую губерні і Беластоцкую акругу. У склад Камісіі ўвайшлі сем чалавек: С.Солтан. К.Прозар. Ю.Серакоўскі, А.Сапега. Ф.Ельскі. А. Патоцкі. Я.Снядзецкі. У кампетэнцыю Камісіі ўваходзіла: спагнанне падаткаў, размеркаванне бюджэтных сум, арганізацыя ўзброенных сіл і жандармерыі, стварэнне сістэмы адукацыі і судовых устаноў. На французскі ўзор былі арганізаваны адміністрацыйныя адзінкі, з'явіліся дэпартаменты. падпрэфектуры і г.д. 3 верху да нізу паралельна функцыянавалі дзве адміністрацыі: мясцовая і французская, пры відавочнай пераваге апошняй, якая абапіралася на ўзброеную сілу. Кантрольныя функцыі і палітычнае кіраўніцтва належыла напалеонаўскаму камісару Л.П.Э. Біньену. Ваенная ўлада знаходзілася ў руках генерал-губернатара Літвы Дз.ван Гогендорпа, які ў жніўні стаў старшыней урада. Агульны нагляд ад імя Напалеона ажыццяўляў Г.-Б. Марэ.

Аналагічным чынам былі арганізаваны органы кіраўніцтва ў Віцебскай. Магілеўскай і Смаленскай губернях, але яны не падпарадкаваліся віленскаму ўраду.

Перад створанымі ваеннай і грамадзянскай адміністрацыямі была пастаўлена адна кардынальная мэта: харчовае і фуражнае забяспячэннс напалеонаўскага войска. Французскія ўлады патрабавалі столькі, што гэта адразу паставіла мясцовае насельніцтва ў экстрымальныя ўмовы: выканаць аб'емы паставак было немагчыма, а не выкананне непазбежна вяло да рэквізіцый, канфіскацый і санкцый. Сітуацыя абцяжарвалася і тым, што Напалеон не разлічваў на доўгатэрміноваыя ваенныя дзеянні і своечасова адпаведным чынам не падрыхтаваў запасаў. Камунікацыі "Вялікай арміі" аказаліся надзвычай расцягнутымі і здзейсняць падвоз харчоў і фуражу з рэгіенаў на захад ад Польшчы было практычна не магчымым.

Сітуацыя надзвычай ускладнялася тым, што ў напалеонаўскім войску хутка пагаршалася дысцыпліна. вынікам чаго стала эпідэмія марадзерства. ад якога пакутвалі як гарадскія, так і сельскія жыхары: мяшчане, сяляне, шляхціцы, памешчыкі.

Відавочна, што ў найбольш складанай сітуацыі апынулася беларускае сялянства, на якое нязносным цяжарам ціснуў увесь прас ванны. Становішча сялянства ніколі не было легкім, а з пачаткам ваенных дзеянняў сітуацыя пагоршылася ў шмат разоў. У зоне непасрэдных баявых дзеянняў сяляне кідалі свае вескі і шукалі паратунку ў лесе і іншых патаемных месцах. Пасля заканчэння баеў многія з іх не спяшаліся вяртацца дамоў, што выклікала заклапочанасць іх гаспадароў і французскай і зноўстворанай адміністрацый. Спробы прымусовага вяртання часам выклікалі жорсткае працівадзеяння.

3 надыходам французскай арміі сяляне пэўны час займалі палітыку чакання. тым больш, што сярод іх распаўсюдзіліся чуткі аб намеры Напалеона скасаваць прыгоннае права. Рэаліі вайны (рабункі. рэквізіцыі, здзекі і г.д.) штуршалі сялян на супраціўленне. Яны актывізуюцца і пачынаюць даваць адпор малалікім групам марадзераў. нападаюць на адстаўшых ці заблудзіўшых салдат, на каманды фуражыраў "Вялікай арміі". Такія выпадкі становяцца звычайнай з'явай і наносяць вялікую шкоду французскім акупантам, а гэта, зразумела, абектыўна спрыяла расійскай арміі.

Даволі распаўсюджана думка аб існаванні на тэрыторыі Беларусі моцнага антыфранцузскага партызанскага руху. На наш погляд, у 1812 г. на Беларусі не існавала партызанскага руху як формы барацьбы шырокіх слаеў мірнага насельніцтва супраць акупантаў; відаць нельга параўноўваць сітуацыю на Беларусі з іспанскай герыльяй, ці антыфранцузскім народным рухам на тэрыторыі ўласнарускіх акупіраваных тэрыторый. Слушным выглядае меркаванне некаторых гісторыкаў аб тым, што на ўсей тэрыторыі французскай акупацыі антыфранцузскія выступленні колькасна саступаюць антыпрыгонным выступленням.

У той жа час будзе памылковым сцвярджэнне. што на тэрыторыі Беларусі ўвогуле не было партызанскага руху. Неабходна ведаць і памятаць аб дзейнасці рускіх армейскіх партызанскіх атрадаў, якія ўзначальвалі Д.В.Давыдаў, А.Н.Сяславін і інш. Сваімі антіфранцузскімі дзеяннямі вядомы жыхары вескі Жарцы на чале з Максімам Маркавым.

Новыя ахвяры і разбурэнні прынесла беларускаму народу і Беларусі адступленне напалеонаўскага войска і рух рускай арміі на ўсход. Як вядома. Напалеон пачаў адступленне з Масквы 7(19) кастрычніка і ў хуткім часе рэшткі "Вялікай арміі" апынуліся на Беларусі. Менавіта на беларускай зямлі адбылося канчатковае паражэнне напалеонаўскай арміі - 26-29 лістапада пры пераправе цераз Бярэзіну каля вескі Студзенка (раён Барысава). 5 снежня Напалеон у Смаргоні пакідае свае войска і імчыць у Францыю, каб рыхтаваць новую армію. 10 снежня французы рэтыруюцца з Вільны. а 14 снежня рэшткі "Вялікай арміі" пакінулі мяжу Расійскай імперыі.

З паражэннем напалеонаўскай інвазіі рух па аднаўленню Рэчы Паспалітай не спыніўся. Яго найбуйнейшым цэнтрам стаў Віленскі універсітэт.

Філаматы і філарэты. Увосень 1817 года два студэнты ўніверсітэта, Тамаш Зан з-пад Маладэчна і Адам Міцкевіч з пад Наваградка, якія ўжо рабілі свае першыя пробы пяра на літаратурнай ніве, надумалі заснаваць тайнае студэнцкае таварыства, каб аб'яднаць найбольш блізкіх сяброў па вучобе, што захапляліся літаратурай, філасофіяй, іншымі навукамі і ўвогуле праяўлялі ў нечым свае здольнасці. Мэтай згуртавання была ўзаемадапамога ў паглыбленні адукацыі, у творчым удасканальванні, грамадская праца для дабра заняволенай Айчыны. Свае ўяўленні пра характар таварыства і прынцыпы яго дзейнасці сябры выклалі ў статуце, напісаным трохі ў жартаўлівай форме. Статут новага таварыства юнакі далі пачытаць свайму трохі старэйшаму сябру ўкраінцу Юзафу Яжоўскаму. Ён дапрацаваў статут, надаў яму большай сур'ёзнасці. Без асаблівага вагання згадзіўся ён і з прапановай узначаліць арганізацыю.

І вось 1 кастрычніка 1817 года адбылося першае пасяджэнне студэнцкага згуртавання. На ім сабраліся шэсць маладых хлопцаў, якія і ўтварылі Таварыства. Старшынёй (альбо прэзідэнтам) выбралі Юзафа Яжоўскага, намеснікам старшыні - Эразма Палюшынскага, сакратаром - Тамаша Зана. Сябрамі згуртавання сталі Адам Міцкевіч, Ануфры Петрашкевіч і Бруна Сухецкі. Назвалі студэнты сваю арганізацыю - Таварыства філаматаў (сяброў навук). Студэнты задумалі Таварыства як змацаваную асабістым сяброўствам сям'ю аднадумцаў, якую стваралі, паводле выказвання Юзафа Яжоўскага, «не на хвілю, не дзеля мімалётнай забавы, а на ўсё жыццё». Нават у статуце падкрэслівалася, што філаматы, якая б ні напаткала іх пасля доля, куды б яна іх ні закінула, застаюцца сябрамі Таварыства назаўсёды, што, як убачым далей, яны і даказалі ў жыцці.

Акрамя шасці названых маладых людзей у розныя часы да таварыства далучыліся: Францішак Малеўскі, Зыгмунт Навіцкі, Юзаф Кавалеўскі, Ян Чачот, Тэадор Лазінскі, Дзіянісій Хлявінскі, Дамінік Ходзька, Казімір Пясецкі, Ігнат Дамейка, Ян Сабалеўскі, Міхал Рукевіч, Вінцэнты Будрэвіч і Станіслаў Казакевіч. Вось і ўсе сябры Таварыства філаматаў. Праўда, тры з іх - Бруна Сухецкі, Эразм Палюшынскі і Зыгмунт Навіцкі - у 1821 годзе з розных прычынаў былі выключаны з філамацкай сям'і. Усе ж астатнія да канца сваіх дзён заставаліся сябрамі Таварыства філаматаў.

Згодна са статутам, «кожны з чынных сябраў на працягу чатырох тыдняў мусіў падрыхтаваць адну працу - арыгінальную ці пераклад, вершам ці прозай, сур'ёзную, навуковую ці вясёлую, прызначаную для пагулянак». Пагулянкам, розным урачыстасцям філаматы надавалі немалое значэнне для ўмацавання Таварыства, для пашырэння сваіх ідэй. Яны наладжвалі за горадам маёўкі, розныя святкаванні. Вельмі шумна адзначалі дні нараджэння. Да гэтых урачыстасцяў рыхтаваліся грунтоўна, складалі цэлыя сцэнары абходзін, часцей за ўсё вершаваныя. Тут асабліва праявіў сваё майстэрства Ян Чачот, які часам пісаў такія сцэнары на беларускай мове, што вельмі прыхільна сустракаліся філаматамі. На вершы ў гэтых сцэнарах складаў музыку Тамаш Зан. Рытуальнай, напрыклад, стала песня на беларускія словы Яна Чачота «Што мы вашэці скажам...», якую філаматы спявалі на кожнай урачыстасці.

Асаблівае значэнне надавалі філаматы вывучэнню роднага краю. Для сістэматычнага і шырокага збору сама розных звестак пра родны край з ініцыятывы Францішка Малеўскага быў створаны Статыстычны камітэт яго старшыня Францішак Малеўскі разам з Міхалам Рукевічам склалі спецыяльную інструкцыю для збірання «статыстычных» звестак з тэрыторыі ўсяго былога Вялікага Княства Літоўскага - называлася яна «Геаграфічнае апісанне, ці Інструкцыя ў збіранні звестак для вывучэння парафіі». Апісанні парафій, зробленыя філаматамі і філарэтамі, на жаль, не захаваліся.

У вывучэнні роднага краю філаматы асаблівую ўвагу звярталі на асвету, яе стан, на школы. Тут асабліва вызначыўся Францішак Малеўскі, які арганізаваў ланкастарскую школу для сялян у Шчорсах на Наваградчыне.

Для ажыццяўлення шырокіх мэтаў асветы народа філаматы імкнуліся ствараць паводле свайго ўзору больш прадстаўнічыя арганізацыі, беручы кіраўніцтва імі ў свае рукі. Для таго каб прывабіць моладзь, трэба было знайсці нешта больш цікавае. Тут праявіў свае арганізатарскія здольнасці і кемлівасць вясёлы і таварыскі Тамаш Зан. Ён намерыўся арганізаваць згуртаванне, мэтай якога хаця б напачатку было толькі адно маральнае ўдасканаленне, не абцяжаранае навуковымі задачамі. Задуманую арганізацыю Тамаш Зан назваў - Таварыства прамяністых (ці Таварыства сяброў карыснай забавы). Сэнс «прамяністасці» ён растлумачваў так: кожны добразычлівы, высокай маралі чалавек выпраменьвае святло і тым самым дабратворна ўздзейнічае на іншых. Інакш кажучы, Таварыства прамяністых - гэта згуртаванне тых, хто імкнецца быць высокамаральнымі, духоўна багатымі людзьмі. Філаматы сфармулявалі 15 правіл, якіх павінны былі прытрымлівацца прамяністыя. Адно з правіл, напрыклад, даводзіла, што вялікім крокам на шляху да маральнага ўдасканалення маладога чалавека з'яўляецца «прыхільнасць да айчыннай зямлі». А наступнае правіла канкрэтызавала гэта: «Прыхільнасць да айчыннай зямлі ў тым, каб жадаць дабра суайчыннікам кожнага стану і ўсяму народу наогул, захоўваць карысныя звычаі сваіх бацькоў, любіць прыродную мову і вывучаць яе, помніць славу і подзвігі продкаў і ў меру сілы сваёй і стану памнажаць іх».

Прамяністыя выдатна вучыліся. паводзілі сябе як трапісты, пілі адну воду, а замест студэнцкіх оргій хадзілі за горад і там пілі малако і практыкаваліся ў гімнастычных гульнях. Пры сустрэчы з распуснай жанчынай ці з разгульнай маладой асобай яны затыкалі сабе нос.

Форму дзейнасці Таварыства Зан выбірае сама простую і прыцягальную - маёўкі, агульныя пагулянкі, з выкарыстаннем урачыстых, часам таямнічых рытуалаў.

На арганізацыйным пасяджэнні было выбрана кіраўніцтва Таварыства. Старшынёй яго, «архіпрамяністым», стаў Тамаш Зан, «канцлерам» - Ануфры Петрашкевіч, «вялікім маршалкам» - Тэадор Лазінскі, «надворным радцам» - Казімір Пясецкі. Былі выбраны яшчэ пяць «камергераў» - для сувязі паміж рознымі групамі Таварыства.

Масавасць згуртавання напалохала ўніверсітэцкія ўлады. Баючыся трапіць у няміласць да расійскіх улад, рэктар Сымон Малеўскі загадвае распусціць Таварыства.

Філаматы, вонкава падначаліўшыся рэктарскаму загаду, робяць згуртаванне тайным і мяняюць назву. Такім чынам адкрытае Таварыства прамяністых пераўтварылася пасля роспуску ў тайнае Таварыства філарэтаў (прыхільнікаў маральнай чысціні). Узначаліў яго зноў жа «архіпрамяністы» Тамаш Зан. У новае аб'яднанне залічылі толькі найбольш надзейных і адданых яму. Пашырыліся і задачы абноўленай арганізацыі. Цяпер яе сябры не абмяжоўваліся толькі маральным удасканальваннем. Узяліся і за ўласную асвету, самаадукацыю.

Пашыраючы сваю дзейнасць, Таварыства філаматаў імкнулася арганізоўваць філарэцкія філіі на ўсёй тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага. Удалося гэта зрабіць толькі Міхалу Рукевічу, які арганізаваў таварыствы філарэцкага тыпу ў Беластоку і ў Свіслачы.

3 траўня 1823 года ў гадавіну ліберальнай Канстытуцыі 1791 года вучань пятай клясы Віленскай гімназіі Міхал Плятэр напісаў крэйдай на дошцы: «Няхай жыве Канстытуцыя 3 траўня!». Другі вучань дадаў: «О, які мілы для ўсіх нас успамін!» І яшчэ: «Але няма каму пра гэта ўспомніць».

Пра гэта было дакладзена вялікаму князю Канстанціну ў Варшаву. Вялікі князь даручыў разабрацца ва ўсім сенатару Мікалаю Навасільцаву. Пачалося следства. Быў арыштаваны сябра Таварыства філарэтаў Ян Янкоўскі. Спалохаўшыся пакарання, ён расказаў пра Таварыства і выдаў усіх яго сябраў. Зняволеным філарэтам, якіх напачатку ахапілі адчай і поўная разгубленасць, праз нейкі час удалося хай не разарваць, ды ўсё ж паслабіць свае путы. Памаглі ім у гэтым сябры і знаёмыя, што засталіся на волі, ды і ўсе, хто спачуваў філарэтам. Магчымасць збірацца разам вельмі дапамагла філарэтам апраўдацца на следстве, бо яны загадзя дамаўляліся, што там гаварыць і як сябе паводзіць. Напрыклад, яны дамовіліся нідзе не ўпамінаць пра існаванне Таварыства філаматаў, якое з'яўлялася ядром усіх згуртаванняў моладзі.

Але тут усе карты змяшаў Францішак Малеўскі. Яго арыштавалі ў Берліне, дзе ён удасканальваў сваю адукацыю, і філаматы не змаглі з ім звязацца, каб дамовіцца пра паводзіны на следстве. Перакананы ў тым, што ўлады выкрылі як Таварыства філарэтаў, так і Таварыства філаматаў, ён міжволі прагаворваецца на следстве пра існаванне апошняга. Закончылася следства ў красавіку. Зняволеныя былі выпушчаны на парукі блізкіх і знаёмых. Адама Міцкевіча, напрыклад, узяў на парукі Іяхім Лялевель. У турме пакінулі толькі трох найбольш «небяспечных злачынцаў»: Тамаша Зана, Яна Чачота і Адама Сузіна, а таксама здрадніка Яна Янкоўскага, якога ніхто не захацеў узяць на парукі.

Вынесці прыгавор «бунтаўшчыкам» цар Аляксандар І даручыў спецыяльнай камісіі, у якую прызначыў міністра асветы Шышкова, генерала Аракчэева і сенатара Навасільцава. 14 жніўня 1824 года цар зацвердзіў падрыхтаваны камісіяй прысуд.

Згодна з прысудам, дзесяць філаматаў і дзесяць філарэтаў назаўсёды высылаліся з роднай ім Літвы ў «аддаленыя губерні» Расеі. З філаматаў такое пакаранне панеслі - Тамаш Зан, Ян Чачот, Адам Міцкевіч, Юзаф Яжоўскі, Францішак Малеўскі, Ануфры Петрашкевіч, Вінцэнты Будрэвіч, Ян Сабалеўскі, Юзаф Кавалеўскі і Тэадор Лазінскі; з філарэтаў - Адам Сузін, Мікалай Казлоўскі, Ян Гэйдатэль, Ян Крыніцкі, Фелікс Кулакоўскі, Ян Вернікоўскі, Цыпрыян Дашкевіч, Гіляры Лукашэўскі, Ян Міхалевіч і Ян Янкоўскі. Сама жорсткае пакаранне прысудзілі Тамашу Зану, Яну Чачоту і Адаму Сузіну, якіх выслалі на Ўрал, дзе яны павінны былі да таго ж адседзець свой тэрмін у крэпасці: першы - адзін год, два астатнія - па паўгода. 80 філаматаў і філарэтаў былі адпушчаны пад нагляд паліцыі. Не абмінуў суд і выкладчыкаў універсітэта. Ён абавязваў пакінуць універсітэт і Вільню найбольш «неблагонадежных» прафесараў, якія быццам бы садзейнічалі студэнцкім згуртаванням - Іяхіма Лялевеля, Міхала Бароўскага, Ігната Даніловіча і Юзафа Галухоўскага. Рэктар універсітэта Юзаф Твардоўскі быў заменены больш «ручным» Венцаславам Пеліканам. Вызваліць пасаду куратара Віленскай навучальнай акругі, а значыць і Віленскага ўніверсітэта змушаны быў і князь Адам Чартарыйскі. Яго месца заняў сам Мікалай Навасільцаў.

Акрамя польскага па свйму характару нацыянальна-вызваленчаму руху, цэнтрам якого ў ХІХ ст. сталі беларускія земля, а актыўнымі яго ўдзельнікамі – беларускія па крыві і паходжанню шляхцічы, Беларусь ¼ ХІХ ст. стала аднымз цэнтраў развіцця расійскага рэвалюцыйнага руху – дзекабрызма.

Дзейнасць дзекабрыстаў на Беларусі. Пачатак дзейнасці дзекабрыстаў у Беларусі звязаны з падаўленнем паўстання Сяменаўскага палка ў Пецярбургу (1820) і перадыслакацыяй на заходнюю ўскраіну імперыі былых гвардзейскіх часцей. Менавіта ў іх служылі члены “Паўночнага таварыства” А.А. Бястужаў-Марлінскі, М.С. Лунін, А.I. Адоеўскі, К.Ф. Рылееў і інш.

У 1821 г. у Мінску служыў быў М.М. Мураўеў, які там напісаў "мінскі вырыянт" Канстытуцыі.

У 1823 г. дзекабрыстамі распрацоўваўся “Бабруйскі план”: арышт Аляксандра І пад час смотру войскаў у Бабруйскай цытадэлі, што дала б штуршок дзяржаўнаму перавароту ў імперыі.

З Беларуссю звязаны спробы мясцовых дзекабрыстаў здзейсніць тое, што ім не ўдалося ў Пецярбургу.

24 снежня 1825 г (праз 10 дзён пасля снежанскага паўстання ў Пецярбургу) члены суполкі "Ваенныя сябры"[3] капітан К.Г. Ігельстром і падпаручнік А.I. Вягелін спрабавалі ініцыіраваць адмову ад прысягі Мікалаю І-ага піянерскага батальена Літоўскага корпусу, але спроба аказалася няўдалай.

У лютым 1826 г. прапаршчык С.I. Трусаў (член таварыства "Злучаных славян") спрабаваў узняць паўстанне Палтаўскага палка расквартаванага ў Бабруйскай крэпасці.

На роўні з дзекабрытамі на тэрыторыі Беларусі дзейнічала польскае “Патрыятычнае таварыства” (лідары: М. Ромер, К. Радзівіл, К. Прозар). Паміж ім і “Паўднёвым таварыствам” дзекабрыстаў ў 1824 г. былі наладжаны сувязі і дасягнута дамова аб узаемных дзеяннях.

Апагеям развіцця польскага нацыянальна-вызваленчага руху стала Лістападаўскае паўстанне 1830-1831 гадоў, якое ахапіла таксама і заходнебеларускія землі.

Дата добавления: 2015-07-24